Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
299 ƏDƏBİYYAT 1.Cəfərzadə Ə. M., Cəfərzadə M. M., Cəfərzadə Ə. M., Biz Cəfərzadələr, “Şirvannəşr”, Bakı-2001, 304 s. 2. Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Maarif, 1981, 404 s. 3. Əliyev Rəhim. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi.-Bakı: Mütərcim, 2008, 360 s. 4. Mir Cəlal, Xəlilov P. İ. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. – Ali məktəblər üçün dərslik. Yenidən işlənmiş və təkmilləşdirilmiş III nəşri. – Bakı, “ Maarif ”, 2005, 312 səh. 5. Rəhimov Ağarəhim. “Yaddaşda yaşar xatirələr”, Bakı, BQU, 2012, 474 s. Böyükağa Mollayi * HİDƏCİNİN TÜRKCƏ DİVANINDA DİL VƏ ÜSLUB ÖZƏLLİKLƏRİ Həkim Məhəmməd Hidəci Zəncan çağdaş tarixində adlım bir alimdir.bu böyük şaeir, filosof və arif, üç dildə (Türkcə, Farsca və Ərəbcə) dəyərli və nəzirsiz əsərlər yazıb-yaradıbdir.Hidəcinin yazdığı əsərlərin çoxu bu zamanadək yayılıbır . Bu şaeirin bütün şeirləri,Türkcə,Farsca divanlarında və Danişnamə kitabında toplnıbdir.Bu məqalə Həkim Hidəcinin Türkcə divanını ,Ötəri baxişla araşdırıb və o,divanın ifadə üslubunu tanıtdırır.Hidəci (1883-1928) üç dildə və üç sahədə dəyərli əsərlər yazıb-yaradan Türk alim,Zəncan ədəbi mühitində parlaq bir ulduzdur.Onun əsərləri fəlsəfə, siyasət və ədəbiyyatla bağlıdır.Bu dahinin əsərləri aşağıdakilardan ibarətdır.(1,142) 1-“Şərh-o-lmənzumə”:Ərəbcə molla Hadı Səbzvarının mənzuməsinin izahı. 2 -“Fi qəvaede -l- əhkam” : Tələbələrə kömək məqsədilə ərəbcə yazılmışdır. 3- “Təliqəton əla-l- əsfar”: “Əsfare ərbəə” kitabının ərəbcə şərhidir. 4-“Ərrəsaləto-l-əddoxaniyyi”:Qacar zamanında Reji macərasına aiddir. 5-“Danişnamə”:2800 beyt olaraq onun 144 beyti türkcə və qalanı farscadır. 6-“Hidəci Kəşkülü”:Müxtəlif mövzulara aid nəzm və nəsrdən ibarətdir. 7- “Vəsiyyətnamə”:Farsca nəşr olunan kitablarına zəmimə kimi salınmışdır. 8-"Məktubat:"Müxtəlif şəxslərə yazılan 26 məktubdan ibarətdir. 9- “İtmiş divan” " :Cəbəle -l-həmreyndə"oğruları tərəfindən çalınmış divan. 10-“Həkim Hidəcinin Farsca divanı” : Farsca əsərlərindən seçilmiş şeirlər. 11- “Hidəcinin Türkcə divanı” : Hidəcinin türkcə divanı.( 2,səh 23) Hidəcininİfadə özəllikləri Hidəcinin bütün əsərləri məna və üslub cəhətindən köhnəlməz və unudulmaz əsərlərdilər.Onun şeirləri isə çağdaş ədəbiyyatımızda,ümumxalq rəğbəti, məhəbbəti qazanan yaxud Zəncan ədəbi səmsında bir parlaq ulduz və * Böyükağa Mollayi – Bakı Dövlət Universitetinin filologiya üzrə fəlsəfə doktorantı. 300 dönüş nöqtəsidir.Şairin Türkcə divanı ifadə baxımından,yeni,bənzəri az olan,heyrət doğuran,önəmlı anlam ifad edən və bədii boyağa malik olan bir əsərdir. Şairin tək-tək beytlərində dərin düşüncə,irfani-fəlsəfi anlam,milli hiss, mədəni anlayışla və didaktik ədəbiyyat,dalqalanır.O, əxlaqi,pedaqujik,Öyüdcül və elmi məzmunlara üstünlük vermə qəsd ilə yazılan əsərlərində,ədəbi bəzəklərdən istifadə edib və məcaz,təşbih,təcnis,istiarə,kinayə və s,söz sənəti yaraşıqlari və incəlikləri ilə insanın əsas qayqılarına həsr olan mənaların dadını və duzunu artırır. Bu yaradıcı şairin Türkcə divanında dil üslubu və ədəbi bəzəklərinə ötəri şəkildə belə işarə etmək olar: Anlam və biçim Hidəci divani anlamını həyat olayları təşkil edir.Yazıçı, yaşam olaylarını dəqiq bir baxışla dərk və təsvir edir.Yazıçı öz düşüncəsini,şeirlərində,yaranan hərəkətlər, bədii davranışlar,fikir və həyəcanları vasitəsi ilə açıb göstərir.Şairin şeirləri durumlara uyqun şəkildə qurulur.Yazıçının təsvir etdigi həyat lövhələrin və əngin mənaların qulağa xoş gələcək və ruha həyəcan verəcək şəkildə gözəlləşdirmə yolların belə göstərmək olar: Söz bəzəyi Hidəci şeirdə həm məzmuna,həm də dil gözəlliyinə,ahəngdarlığa xüsusi önəm verir.Şeirin təsir gücünü artırmaq, mənanı daha da dərinləşdirmək məqsəd ilə bədii təsvir və ifadə vasitələrindən uğurla istifadə etmişdir.Bəzən şair eyni beytin içində bir neçə sənətdən çox məharətlə istifadə edir: Sənin əlinlə gətir tövbədən edim tövbə Alım çəkim başa peymanə, sındırım peyman (3, s.95). 1. İham- sənin əlinlə- a)sənin yardımin ilə b)sənin əlindən çaxır alim; 2.Sinonim: a)tövbə:çaxır içməmək b)tövbə:Çaxır işməyi davam etmək 3.Məcaz: çəkim başa,yəni içim 4.Zaid cinas: peyman - peymanə 5.Tənaqüz göstərgəsi:peymanə başa çəkmə - peyman sındırma; 6.Kinayə: tövbədən tövbə etmək ,içməyi davam etmək mənasında. Oxşama Aşağıdakı beytdə təşbehdən uğurla istifadə edərək sevgilini tovuza,ceyrana oxşadır və sonra mübaliğə ilə məşuqəsin onlardan daha üstün olduğunu vurqulayır: Sənəm, sən etmə bəzək, qoy edə bəzək tavus Gözəl, sən etmə gözün sürmə, qoy edə ceyran (3,səh 156) Hidəci divanında ədəbi bəzəklərdən,bədii ibarələrdən yerində və məharətlə istifadə etmişdir.O,bu elementlərdən sözü boyamaq,ifadənin təsir gücünü artırmaq, mənanı dərinləşdirmək məqsədi ilə istifadə edir.Ədəbi bəzəklərdən bu cür uğurla istifadə şairin incə duyğularından, ilhamından, zərif zövqündən xəbər verir: (sinonim-antonim) Əgər o türk mənim könlümü ala əlinə, Bağışlaram telinə Ərdəbil o Xəlxalı (3, s.170). Allah bu şahın bəxti dönüb təxti dolansın, Müşkül bunun əhdində dodağı gülən olsun 301 Ol riza qismətə var hikməti, Allahin işi Ol ki döndərdi qışa yayı, edər yayqışı. (2, s.166). Sadə danışıq dili,xalq dilinin gözəl ifadələri,incə və hamı bilib-bəyəndiyi birləşmələrindən qüdrətlə istifadə etməsi və sadə danışıq əsasında “səhl -o- mümtənə”xüsusiyyətləri beytlər yaratmaq,yəni xalq dilində gəzən,hamınin sevdigi frazoloji birləşmələri bacarıqla işlətməkdən ibarətdir.Şairin canlı xalq danışıq dilində yazdığı qəzəlinə diqqət yetirək: Saqi! gətir nədən? o mey xoşqovardən Mey? hansı mey? o mey ki, yoxu fərqi nardən. Gəldi nəmə? bahar gedibdir nəmə? qərar Candır necə? nəzar nədən? hicri yaridən. Eylərdim arzu haranı? tərəfe gülşəni. Könlüm edərdi yad haçaqdan? bahardən )3, s.251) KinayəTikildi çignimə Hidəcdə dağdağan ağacı Bilə düşüb ki bu günlər müqime Tehranəm (3, s.4). Asıldı börkümə Hidəcdə möhrə bu əyyam Olub vətən mənə darolxilafeye Tehran (2, s.4). Çiyinə dağdağan ağacı tikilmə və borkə mohrə asılma uşaqlıqa və şairin doğum yerinə işarədir. (Hərf bəzəyi)Haqq edə sərniqun Qəzvini Qalmıya bu xərabədən asarNə kömür var, nə kürk, nə kürs Qış soyuqqapını alıbdır qar Mənzili gəng, ruzigarı təng Şəhri idbar milləti gözü dar (4, s.5.( Mən yazardım neçə müddət din o daniş dəftərin Din o imanı apardı oğru divanım kimi (3,s 171). Müləmmə : Söhrəvərdinin bir şeirinə təxmis kimi diyilən bu şeirdə : Mənəm qəm düşkünü, qürbət düçarı, Pozulmuş gülşəni, solmuş baharı Könül ağlar gedəydim kəndə sarı... یِراج ُعمّدلاﻭ یتراجل ُلوقأ یرای د یلإ ِلیحّرلا ُمزع یلَﻭ Təlmih:Bu beyt insanın Allaha xəlifə olmasını xatırladarkən Quranın Əhzab surəsinin 72-ci ayəsinə işarədir. Yox yoxumuş səndə əmanət vəli Doğru xəbər verdi dəlisən dəli (3, s.226). istehza Abidin balta boynunu kəsməz Döşü divardır, beli kəndi, Əlini atsa, əndirər damı . Dişinə salsa sındırar qəndi(3.205) Aforizmlər:Hikmətli sozlər Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|