Görkəmli dilçi alim, ədib professor
Yüklə 4,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (4, s.193- 194).
- (1, s. 59, 63-64).
291 mənşəyini dil yaranması ilə bir tutmaq olar. Ancaq demək olar ki, dil yaranandan elə arqo da dilin daxilində yaranmışdır. Dil daxilində ən çox dəyişiklik olan sahələrdən biri semantikadır. əslində mənalar dəyişilməsə, yeni sözlər yaranmasa, köhnə və az işlənən sözlər dil dairəsindən xaric olmasa, başqa dillərdən söz alınıb və onlara söz verilməsə o dildə inkişaf baş verməz və və dilin aradan getməsinə səbəb olar. İctimai həyatdakı dəyişikliklər, inkişaf, geyim, məişət şeylərinin köhnəlməsi, onların yeniləri ilə əvəzlənməsi, yeni maddi sahənin meydana gəlməsi, elmi-texniki tərəqqi insanların maraq dairəsini genişləndirir, ehtiyacına, tələbinə, baxışına, vərdişinə və zövqünə təsir edir. Həyatdakı dəyişmələr qarşılıqlı olur. İnsanların həyata münasibətində bir təzələnmə, yeniləşmə gedir. Bu dəyişmələrlə bərabər dil ancaq dəyişilməlidir. Elə əslində bu səbəb dəndir ki, dil daxilində semantika sahəsində sözlərin cür bə cür məna dəyişmələrin görürük. Köhnə sözlər daha işlənmir yerinə yeni sözlər deyilir, misal üçün keçmiş zamanlarda ata babalarımız çox bilən və hər şeydən baş çıxardan adama müxtəlif sözlər ifadə etsəydilər sə indi UP DATE və ya müasirləşmə sözünü deyirik. Qabağ zaman hər şeyin artığına zibil desəydik sə, indi zibil sözün pis və əclaf adamlara işlədirik. Söz mənası tək mənalıqdan çıxır və onun anlamı genişlənir. İllər bundan öncə alim sözün ancaq dini savad olana və yaxud Axunda işlədərdik amma, indi hər hansı sahədə elm olana alim deyirik. Müəllim sözü mənasını nə boyda genişləndirib və indi ehtiram və hörmətlə yanaşmaq üçün bu sözü hər kəsə ki istəsək işlədirik. Bu baxımdan arqolarda ki, semantikadan asılıdırlar qısa müddət həyatlarında bu dəyişiklərdən uzaq deyirlər. Köhnə arqolar şifahi dil normaları içərisində əriyib gedir, aradan çıxır. Məhz bu, arqo leksikasının təzələnməsinə, yeniləşməsinə səbəb olur. Həyat dəyişir, insanlar dəyişir, köhnə nəsli yeni nəsil əvəz edir. Yeni nəsil yeni arqolar yaradır. Müasir arqonun əsasını ictimai qruplar tərəfindən ümumxalq sözlərinin xüsusi mənalandırılması və başqa dillərdən alınma sözlərin xüsusi tərzdə işlədilməsi təşkil edir. Arqotik leksikaya ayrıca, xüsusi bir dil kimi baxmaq olmaz, çünki onun öz qrammatik quruluşu və lüğət fondu yoxdur. Bədii əsərlərdə arqo leksikasından ictimai qrupların spesifik xüsusiyyətlərini açmaq üçün istifadə olunur. Arqotik sözlərin müəyyən hissəsi köçəri həyat sürür. Onların bəzisi başqa bir ictimai qrupun söz ehtiyatına, bir qismi isə adi danışıq nitqinə keçir. Arqonun təbii təkamülü, onun loru leksikaya və məişət-danışıq nitqinə keçməsi arqotizmin süniliyini, şərtiliyini və gizliliyini aradan qaldırır (4, s.193- 194). Arqo sözlərin dəyişikləri həm arqo leksikasının daxilində baş verir, həmdə başqa semantik leksikalarada aid olur. Misal üçün meyvə adları ikinci məna daşıyıb arqo sözü kimi işlənəndə müxtəlif niyyətləri üzə çıxardır. Alma sözü tələbələr arqosunda gözəl və məlahətli qız tələbəsinə ifadə olunur və ailə arqosunda qaynanıya deyilir. Xiyar sözü narkomanlar arqosunda polisə ifadə olunur. Müxtəlif isimlər, sifətlər, fellər və zərfliklər ilə bu sözlər ifadə olurlar. Meyvə adlarından, heyvan adlarından, yer, kənd, şəhər adlarından , geyim və 292 yemək adlarından , müsbət və mənfi sifətlər ilə , rənglər ilə , aktyor və aktrisa rolların və dialoqlarının sözlər ilə , həftə gün və il adlar ilə qadın cinsinə aid adlar ilə bu sözlər yaranırlar. İran azərbaycanlılarının məişət və bədii üslubunda sosioloji leksika müvafiq qiyafədə görünür. Bunlar – arqolar - ekspressiv rənglərə boyanır. İctimai – sosial qrupların hər biri üçün xüsusi arqolar vardır. Bunların bir çoxu müştərək səciyyə daşıyır. Sosioloji təbəqələr demokratik baxımdan ümumxalq mənafeyi ilə toqquşur, fikirlər üst-üstə düşmür. Bu zaman onlar sözün həqiqi mənasından istifadə etmək istəmirlər, ya xüsusi sözlər axtarıb-tapır, ya da ki, mövcud sözlərin mənalarında motivləşmə aparırlar, yəni yeni mənalar müəyyənləşdirirlər. Bu prosesdə ictimai təbəqələrin nitqində özünəməxsus leksikon formalaşır. Bu ictimai zümrələrin leksik təbəqəsidir. Bunlar dildə çox deyil, amma dilə və onun üslubu mənzərəsinə öz təsirini göstərir. «Məhz bu qruplar ümumxalq sözünün «simasını» dəyişdirir və öz təbiətləri kimi eybəcərləşdirirlər. Məhz onların ifadəsində sözün müsbət və mənfi mənaları öz mehvərindən çıxır, başqa sözlərin mehvəri ətrafında fırlanmağa başlayır. Belə insanların danışığında ümumxalq dilindəki gözəl, zərif sözlərin sayı azalır və kobud, sərt sözlər əslində olduğundan çox görünür...Bu sözlərin işlənməsinə ehtiyac olmayan ünsiyyət mühiti ideal cəmiyyət olmağa layiqdir. Bu sözlərin varlığını mümkün edən anlayışlar cəmiyyətdəki mənfi insan keyfiyyətləri ilə bağlıdır. Hətta belə sözlərdən istifadə edənlər yalnız arqolarla ünsiyyət saxlayan silklər təşkil etməsələr də bu lüğət vahidlərinin ictimai dəyərində jarqonluluq vardır Yaxud, əksinə, bir qrupun, silkin tüfeyliliyini nəzərə çatdırmaq üçün onların nitqinə bir tipik jarqon daxil etmək kifayətdir (1, s. 59, 63-64). Arqo və yaxud Gizli dil yazılı forması olmayaraq cür bə cür metodlar ilə yaranır və geniş formada işlənilir. başqa dillərdən alınma sözlər ilə, dilin söz köklərindən yaranma sözlər ilə və başqa başqa metodlar ilə düzəlişən sözlər ilə, müxtəlif qruplar və siniflər tərəfindən arqo sözləri işlənilir. Tələbələr, şagirdlər, sürücülər, narkomanlar, satıcılar, maklerlər və başqa sosial qrupların özlərinə aid arqo leksikaları vardır. Bu sosial qrupların arqoları başqa dillərdən o cümlədən fars dilindən alınma yollar ilə şəkilçi artırma və ya azaltma yollar ilə və yaxud kökdən dəyişmə yollar ilə yaranırlar. Arqo sözləri stabil və ya bir formada qalmırlar bəlkə danışdıqca və işləndikcə arqo leksikasının daxilində çoxlu dəyişiklikləri qəbul edirlər. Misal üçün Fars Mənşəli çətirbaz sözü əslində birinci semantik mənası pilot və təyyarə peşə - sənət leksikasına aiddir ki, mənası təyyarədən atılan pilot dur. Bu söz bir alınma arqo sözü kimi birinci dəfə sosial qruplar içində ailə arqosu kimi işləndi ki evin yeznəsi haqqında deyilirdi ki ancaq yemək içmək vaxtları qonurdu qaynanası gilin evlərinə. Sonralar bu arqo yeni məna daşımaqla tələbələr arqosuna daxil oldu o mənada ki hər hansı tələbə ki vaxtilə dərs oxumur amma imtahanlar vaxtı o müəllimdən xahiş etməklə bu müəllimə yalan danışmaqla və yalvarmaqla bal alır və kəsilmir. Sonra Narkomanlar bu arqonu polislər haqqında işlədirlər ki harada oturub narkotik çəkəndə ki polis gəlir onları tutur ifadə etdilər. Yüklə 4,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|