7 xa ri ci di li
mü kəm məl bi lir di
Ana di lin dən baş qa rus, al man,
fran sız, in gi lis, türk, ərəb və fars dil-
lə rin də əsər lər ya zan zi ya lı ilk el mi
fəaliy yə ti ni Şərq ta ri xi nə dair təd-
qi qat la ra həsr edir. Fran sa da ya şa-
dı ğı müd dət də Fran sa Kol le cin də
və Ali Təc rü bi Təh sil Mək tə bin də
şərq dil lə rin də dərs de yir, Sor bon na
Uni ver si te tin də fo ne ti ka sa hə sin də
təd qi qat iş lə ri ilə məş ğul olur. Bu
za man fran sız di lin də bir çox əsər-
lə ri işıq üzü gö rür, be lə cə təd qi qat-
çı və şərq şü nas ki mi bö yük şöh rət
qa za nır. Xid mət lə ri ni Fran sa Maarif
Na zir li yi fəx ri dip lom ilə təl tif edir.
O, 1899-cu il də Bey nəl xalq Fo-
ne ti ka Cə miy yə ti nin, 1900-cü il də
Bey nəl xalq Asi ya Cə miy yə ti nin,
1903-cü il də isə Ru si ya Im pe ra tor
Coğ ra fi ya Cə miy yə ti Qaf qaz şö-
bə si nin hə qi qi üz vü se çi lir.
M.F.Axun do vun la yiq li
da vam çı sı idi
M.Şah tax tisn ki nin Azər bay can
dil çi lik el mi nə çox bö yük xid mət lə-
ri ol ub. Xü su sən onun əlifb a is la ha tı
diq qə tə la yiq ha di sə sa yı lır. Bu sa-
hə də ki ilk təd qi qat əsə ri olan “Tək-
mil ləş di ril miş mü səl man əlifb e yi”
ki ta bı nı 1879-cu il də Tifl is də nəşr
et di rir. Bu əsər Şərq alə min də əlifb a
haq qın da ilk araş dır ma sa yı lır.
O, mət buat ta ri xi miz də də si lin-
məz iz lər qo yub. “Mos kovs ki ye
ve do mos ti”, “No vo ye vrem ya”,
“Kav kaz”, “Ros si ya” ki mi döv rü-
nün nü fuz lu mət buat or qan la rın-
da çox say lı mə qa lə lər dərc et di rib.
1894-cü il də «Tifl is» ad lı qə zet bu-
rax maq üçün sen zu ra ya mü ra ciət
edir, la kin müs bət ca vab ala bil mir.
Da ha son ra mül kü nün bir his sə si ni
sa ta raq, “Qey rət” ad lı mət bəə açır.
Və mət bəəni tə mən na sız ola raq
Mir zə Cə li lə ve rir. Qeyd edək ki,
bu mət bəədə «Mol la Nəs rəd din»
sa ti rik jur na lı çap olu nur du.
“Şər qi-rus” ana dil ində
çap olunan ilk gün də lik
qə zet idi
1891-ci il də ye ga nə ana dil li
mət bu or qa nı olan “Kəş kül” qə-
ze ti nin nəş ri da yan dı rıl dıq dan
son ra döv rün zi ya lı la rı ye ni bir
qə zet ara yı şı na çıx dı lar. On lar-
dan ilk ola raq Şah tax tins ki öz is-
tə yi nə ça ta bil di. La kin, be lə bir
qə ze tin nəş ri rus la rın da xey ri nə
idi. Xa ric dən gə ti ri lən mət buatı
rus ça riz mi azər bay can lı lar
üçün “təh lü kə” sa yır dı. Ona gö-
rə də oxu cu nu xa ri ci mət buatın
tə si rin dən qo ru ya bi lə cək ana-
dil li qə zet on la rın da işi nə ya-
ra yır dı. Və be lə cə bu məq səd lə
ya ra dıl mış ko mis si ya tə rə fin-
dən M.Şah tax tins ki Tif li sə də-
vət olu nur, “Şər qi-rus” qə ze ti nə
re dak tor tə yin olu nur. Şah tax-
tins ki nin qə ze tin adı nı “Şər qi-
rus” qoy maq da baş lı ca məq sə di
qə ze tin əsa sən rus alə mi nə həsr
edil mə si idi. Bu gün kü dü şün cə-
miz lə bu bi zə yan lış gə lə bi lər.
La kin o dövr lər də mət buata sərt
si ya si sen zu ra nın tət biq edil mə-
si ni göz önü nə al saq, hər şey ay-
dın ola caq.
Bi rin ci nöm rə də qə ze tin çər-
şən bə, cü mə və ba zar gün lə-
ri çı xan bir türk qə ze ti ol du ğu
vur ğu la nır dı. Şah tax tins ki çox
keç mir ki, döv rün zi ya lı la rı nı
- Cə lil Məm məd qu lu za də, Mir-
zə Ələk bər Sa bir, Ab bas Səh hət,
Ömər Faiq Ne man za də, Hü seyn
Ca vid, Məm məd Səid Or du ba di,
Əli qu lu Qəm kü sar, Əli Nəz mi və
baş qa la rı nı öz ət ra fın da top la yır.
Qə zet də ana di li ilə bağ lı is la hat-
lar, qa dın azad lı ğı, hi cab (ör tük)
mə sə lə si, maari fi n ya yıl ma sı,
mək təb lər də təh sil sis te mi nin in-
ki şaf pred met lə ri və s. mə sə lə lər-
lə bağ lı çox lu say da ya zı lar dərc
olu nur.
M.Ə.Rə sul za də nin ilk əsə ri
“Şər qi-Rus”da çap olun du
“Şər qi-rus” Azər bay can mət-
buat ta ri xin də bir çox ilk lə ri ilə
yad da qa lıb. Bu qə zet Azər bay-
can da Qərb stan dart la rı ilə çap
olu nan ilk gün də lik Azər bay can
qə ze ti idi. Gör kəm li si ya si xa dim
M.Ə.Rə sul za də nin ilk mət bu əsə-
ri olan “Ba kı dan mək tub”, Mir zə
Cə li lin «Poçt qu tu su» he ka yə si
məhz bu qə zet də çap olun muş-
du. Lev Tols to yun ya ra dı cı lı-
ğın dan Azər bay can di li nə ilk
tər cü mə lər də “Şər qi-rus”un sə-
hi fə lə rin də işıq üzü gö rüb. Qeyd
edək ki, 1904-cü ilə dək (262 nöm-
rə) qə ze tin re dak to ru M.Şah taxt-
lı, 1905-ci il 15 yan va ra dək (392-ci
nöm rə yə dək) isə C.Məm məd qu-
lu za də olub.
Ə.Top çu ba şov, Ə.Ağa yev
və M.Şah tax tins ki –
üç aqi lin da va sı
“Şər qi-rus” nəşr olun du ğu il-
kin za man lar da yu xa rı da qeyd
et di yi miz ki mi Şah tax tins ki döv-
rün ən qa baq cıl zi ya lı la rı nı ət-
ra fı na top la mış dı. La kin za man
keç dik cə müəy yən fi kir ay rı lıq-
la rı on lar ara sın da zid di yət lə rin
or ta ya çıx ma sı na sə bəb olur.
Xü su sən Əli mər dan bəy Top-
çu ba şov, Əh məd bəy Ağa yev
və Şah tax tins ki ara sın da cid di
po le mi ka baş ve rir. Əs lin də,
hər üç qə ləm sa hi bi qə ze tin
nəş ri ni il kin al qış la yan lar
olub. Hətt a Şah tax tins ki
də bu nu eti raf edir. La kin
qə ze tin məq səd və və zi-
fə lə ri nə dair fi kir ay rı lıq-
la rı döv rü nün ən bö yük
zi ya lı la rı nı qar şı-qar şı-
ya qoy du. Bu ra da şəx si
qə rəz dən söh bət ge də
bil məz di, bu “da va”
ic ti mai məz mun da şı-
yır dı. Çün ki hər kəs
ki mi on lar da bu qə-
ze tə çox ümid bağ la-
mış dı lar. La kin Ə.Ağa-
ye vin qeyd et di yi ki mi
“Şər qi-Rus” göz lə ni lən
me yar la rı tə min et mir di.
İl kin ola raq qə zet də na ra-
zı lıq la rın əsas sə bə bi H.Z.Ta-
ğı ye vin Tifl is də bir mü səl man
mək tə bi ni hi ma yə yə gö tür mə-
si, an caq son ra dan kö mək lik
gös tər mə di yi ba rə də tən qi di
ya zı nın dərc edil mə si idi.
Se vin di ri ci mə qam odur
ki, öm rü nü mil lə ti nə
xid mə tə sərf edən
hər üç aqi lin da-
va sı xoş luq la
nə ti cə lən di.
“Şər qi-rus”un re dak si ya və mət-
bəəsi nin Ba kı ya kö çü rül mə si ilə
bağ lı on lar ara sın da ra zı lıq əl də
olun du. Bu ərə fə də Şah tax tins-
ki nin qə zet va si tə si ilə səhv lə ri ni
eti raf et mə si qə ləm dost la rı tə rə-
fi n dən çox yük sək qiy mət lən di-
ril di. H.Z.Ta ğı yev öz növ bə sin də
nəş ri ma liy yə ləş dir mə yi öh də-
si nə gö tür müş dü. Ə.Ağa yev isə
“Şər qi-Rus”la əmək daş lıq edə cə-
yi nə söz ve rir. La kin Pe ter burq
Sen zu ra Ko mi tə si nin Ə.Top çu-
ba ço vun na şir li yi, Ə.Ağa yev və
Ə.Hü seyn za də nin re dak tor lu ğu
ilə “Hə yat” qə ze ti nin nəş ri nə ica-
zə ver mə si bu pla nı ya rı da qo yur.
Be lə cə “Şər qi-rus” qə ze ti nin nəş ri
da yan dı rı lır.
“Şər qi-rus”u nü fuz dan
sa lan amil lər nə idi?
Ərəb əlifb a sı nı is lah et mək-
də Mir zə Fə tə li Axun do vun işi-
ni da vam et dir mə yə ça lış ma sı
M.Şah tax tins ki nin müs bət tə şəb-
bü sü ol sa da, la yi hə də ki cid di
nöq san lar bu işi hə ya ta ke çir-
mək də ma neəçi lik tö rə dir. Bu
ba rə də “Tər cü man” qə ze ti nin
re dak to ru İ.Qasp rins ki nin onu
tən qid et mə si qə ze tin nü fu zu nu
aşa ğı sa lır. Əla və ola raq bə zi ya-
zı la rın Şah tax tins ki nin ica dı olan
“Mə həm mə da ğa əlifb a sı” ilə çap
olun ma sı, “Şərq-rus”un na şi ri nin
mil li qüv və lə rə qar şı Ru si ya ha-
ki miy yə ti nə yal taq lıq da itt i ham
olun ma sı, onun M.Kat kov, ya xud
A.Xa ça tu rov ki mi türk-mü səl man
dün ya sı na düş mən kə si lən ir ti ca-
çı jur na list lər lə əla qə də suç lan-
ma sı, Şah tax tins ki nin saf-çü rük
et mə dən re dak si ya ya gön də ri lən
bü tün ma te rial la rın qə zet də yer-
ləş dir mə si ki mi mə qam lar “Şər qi-
rus”un so nu nu ha zır la mış dı.
İlk azər bay can lı pro fes sor
Qə zet bağ lan dıq dan son ra Şah-
tax tins ki si ya sə tə qatı lır. Be lə ki,
1907-ci ilə Nax çı van ma ha lın dan
Ru si ya nın II Döv lət Du ma sı na
de pu tat se çi lir. Du ma bu ra xıl-
dıq dan son ra Pe ter burq da “Ros-
si ya” qə ze ti ilə əmək daş lıq edir.
1908-1918-ci il lər də Tür ki yə, İran,
İraq da ya şa yan zi ya lı 1909-1912-
ci il lər də Ru si ya İm pe ri ya sı nın
Tür ki yə də ki sə fi r li yin də tər cü mə-
çi-jur na list ki mi fəaliy yət gös tə rir.
1919-cu il də ye ni dən və tə nə qa-
yı dan Şah tax tins ki Ba kı Döv lət
Uni ver si te ti nin ya ra dıl ma sın da
çox ya xın dan iş ti rak edib. Azər-
bay ca nın ilk ali mək tə bin də Şərq
dil lə ri və ədə biy ya tın dan mü ha-
zi rə lər oxu yub, So vet ha ki miy-
yə ti döv rün də Azər bay can da ilk
pro fes sor adı na la yiq gö rü lən şəxs
olub. 1922-ci il də ic ti mai-si ya si
və pe da qo ji fəaliy yə ti göz önü-
nə alı na raq, Şah tax tins ki yə fər di
pen si ya tə yin olu nub. O 1931-ci il
de kab rın 12-də 85 ya şın da Ba kı da
və fat edib.
Şah tax tı da mək təb aç dı rır
M. Şah tax tins ki hər za man təh-
si lin, maari fi n in ki şa fı nı va cib
sa yır dı. O, do ğul du ğu Şah tax-
tı kən din də döv lət mək tə bi nin
açıl ma sı üçün xey li səy gös tə rir.
La kin ma liy yə ça tış maz lı ğı bə-
ha nə si ilə onun mü ra ciət lə ri ca-
vab sız qa lır. Da ha son ra ma liy yə
yar dı mı üçün Qars da ko men dant
iş lə yən ya xın qo hu mu, Əbül fət
ağa Şah tax tins ki yə mü ra ciət edir
və onun kö mək li yi ilə 1888-ci ilin
okt ya brın da do ğul du ğu kənd də
iki si nifl i zemst vo döv lət mək tə bi
aç ma ğa nail olur.
“Qu ran-i Kə rim”i fran sız
və rus di li nə tər cü mə edir
M. Şah tax tins ki bir sı ra tər cü-
mə lə ri ilə də ta nı nır. Onun “Qu-
ra ni-Kə rim”i ori ji nal dan fran sız
və rus dil lə ri nə tər cü mə et mə si
is tə ni lən dövr üçün bö yük ha di sə
sa yı lır.
Nər min MƏM MƏD Lİ
11
A
zər bay ca nın qə dim ya şa yış məs kən lə rin dən
olan Şah tax tı kən di məş hur Şah tax tins-
ki lə rin ata mül kü olub. XIX və XX əsr də
Azər bay can el mi nə, mə də niy yə ti nə
çox də yər li şəx siy yət lər bəxş edən bu so yun
məş hur nü ma yən də lə ri təəs süf ki, bu gün az
ta nı nır. On lar dan bə zi lə ri ni xa tır lat maq ye-
ri nə dü şər: Xa ric də təh sil al mış ilk azər bay-
can lı qa dın Ley la Şah tax tins ka ya, ilk azər-
bay can lı hə kim-gi ne ko loq qa dın və elm lər
dok to ru Adi lə Şah tax tins ka ya, Mosk va
və Qars mü qa vi lə lə ri nin bağ lan ma sın da
müs təs na xid mət lə ri olan dip lo mat, ic-
ti mai xa dim Beh bud ağa Şah tax tins ki və
baş qa la rı. Bu so ya dın da şı yı cı la rın dan bi-
ri də ta nın mış pub li sist, şərq şü nas, dil çi,
pe da qoq və ic ti mai xa dim Mə həm mə da ğa
Mə həm məd ta ğı Sul tan oğ lu Şah tax tins ki-
dir.
Zə ma nə si nin gör kəm li şəx siy yət lə rin dən
olan Mə həm mə da ğa Şah tax tins ki Nax çı va nın
Kən gər li ra yo nu nun Şah tax tı kən din də ana-
dan olub. İlk təh si li ni Nax çı van şə hər mək tə-
bin də al dıq dan son ra 1863-cü il də Tif lis klas sik
ki şi gim na zi ya sı na da xil ol muş və ora nı mü vəf-
fə qiy yət lə bi tir miş dir. Da ha son ra Pe ter bur-
qa üz tu tan M.Şah tax tins ki ora da al man
di li ni öy rə nə rək, Al ma ni ya nın Leys piq
Uni ver si te tin də fəl sə fə, ta rix və
hü quq elm lə ri nə də rin dən yi yə-
lə nir. 1869-cu il də uni ver si te ti
bi ti rib təh si li ni ye ni dən da vam
et dir mək üçün Pa ri sə ge dən Şah-
tax tins ki bu ra da( 1871-1875- ci il-
lər) Şərq dil lə ri mək tə bi nə da xil olur və
tez lik lə el mi fəaliy yə tə baş la yır.
N 12(21) 3.04.2015
İlk “avropalı”
azərbaycanlı