14
N 12(21) 3.04.2015
Zeynəddin Əl-Cur ca ni
(Əv və li ötən sa yı mız da)
İkin ci bab ilin fə sil lə ri haq qın da dır.
Ba har fəs li fə sil lə rin ən mü la yi mi dir.
Ru hun mə za cı na ən ya xın olan yaz ha-
va sı qa nın art ma sı na sə bəb olur. Qı şın
so yu ğu nə ti cə sin də bə dən də bər ki yib
dur ğun laş mış mad də lər ba har fəs lin-
də əri yib hə rə kə tə gə lir və ço xa lır.
Bu nu tən zim lə mək üçün qi da
qə bu lu nu azalt maq, yum şaq təam-
lar ye mək, əriş tə və umac ki mi is ti
xö rək lər dən, duz lu, is tiot lu və şi-
rin ye mək lər dən, şə ra bın həd siz
qə bu lun dan çə kin mək la zım dır.
Di gər tə rəf dən, sif raq, qa nal ma
və is lah ki mi va si tə lə rə də əl at maq
la zım dır.
Yay ha va sı is ti və qu ru olur ki, bu
da ru hun və xılt la rın yum şal ma sı na
sə bəb olur. Yay fəs lin də qan ço xa lır,
in sa nın rən gi qı za rır və iş ta hı açı lır.
Yay fəs lin də çox lu hə rə kət et mək,
həd siz cin si əla qə də ol ma maq, yax şı
qi da lan maq, tə miz şə rab iç mək, sə rin-
ləş di ri ci və tə ra vət lən di ri ci mey və şi-
rə lə ri iç mək və sif raq et mək la zım dır.
Sif raq edə bil mə yən lər iş lə di ci
dər man lar iç mə li dir lər. Çöl sar ma-
şı ğı nın su yu, sə na mə ki, qı zıl gül və
bə növ şə şər bə ti iç mək məs lə hət dir.
7 dir həm qu ru bə növ şə və 11
dir həm la ci vərd dö yü lüb qay na dı-
lır. Ha zır ol ma sı na az qal mış, toz
ha lı na sa lın mış bir ne çə ədəd qənd
əla və edi lə rək, so yuq su ilə içi lir.
Yay fəs li so yuq mə zac lı in san lar
və so yuq xəs tə lik lə rə xe yir dir.
Pa yız fəs li nin ha va sı arıq la ma ya,
xılt la rın, qa ra söv da nın ço xal ma-
sı na, elə cə də qa ra söv da mən şə li
xəs tə lik lə rə sə bəb olur.
Pa yız fəs li nin sə hər lə ri so yuq, gün-
düz lə ri nis bə tən is ti olur və bu də yi-
şik lik dən qo run maq la zım dır. Gün-
düz yu xu sun dan, cin si əla qə dən,
ar tıq qi da dan, mey və və ye mək dən,
həm çi nin so yuq su da otur maq və so-
yuq su ilə yu yun maq dan çə kin mək
la zım dır. Köh nə şə rab iç mək xe yir dir.
Əgər mə də həd din dən ar tıq tı-
xan mış ol sa, fəs lin axı rın da sif raq
et mək və iş lət mə dər ma nı iç mək lə
bə də ni tə miz lə mək la zım dır.
Qış fəs lin də ha va so yuq və rü tu bət li
olur. So yuq dan xəs tə lik lər tö rə yir. Rü-
tu bət so yuq luq dan üs tün ol duq da bəl-
ğəm li, rü tu bət li xəs tə lik lər baş qal dı rır.
Bu za man dər hal sif raq edib bə-
də ni tə miz lə mək la zım dır. İş lət mə
dər man la rı nı iç mək də xe yir dir.
Qış fəs lin də is ti ge yin mək, çox lu
ət xö rə yi ye mək, şə rab iç mək və is-
ti su ilə yu yun maq la zım dır.
Al lah hər şe yi bi lən dir!
Üçün cü bab şə hər və müx tə lif
mə kan lar haq qın da dır.
Sağ lam lı ğa tə sir gös tə rən amil-
lər dən bi ri də in sa nın ya şa dı ğı mə-
kan dır.
Yük sək mə ka nın ha va sı da ha sə-
rin və sə fa lı dır. Be lə ha va da nə fəs
al maq çox xoş dur.
Aran ye rin ha va sı da ha is ti olur.
Ora da nə fəs alıb-ver mə bir qə dər
ağır dır.
Də ni zin ya xın lı ğın da yer lə şən
mə ka nın ha va sı rü tu bət li olur.
Ora da ya ğış çox ya ğır.
Qu ru və bərk tor pa ğı olan mə-
ka nın və qa ya lıq ye rin ha va sı nın
zi ya nı az dır.
Tor pa ğı yum şaq olan mün bit
dağ la rın ha va sı rü tu bət li ol du ğun-
dan da ha zə rər li dir.
İs ti və rü tu bət li mə ka nın ha va sı
üfu nət li olur, mə za cın də yiş mə si-
nə və müx tə lif xəs tə lik lə rin tö rən-
mə si nə sə bəb olur.
Bu mə kan çö kək yer də olar sa və
də niz hə min mə ka nın cə nu bun da
yer lə şər sə, xəs tə lik lə rin sa yı da ha
da ço xa lar.
Ha va nın də yiş kən li yi mə dən-
lə rin ya xın lıq da yer ləş mə si lə də
bağ lı dır.
Çöl lük və qum sal lıq ye rin ha va-
sı is ti və qu ru olur.
Də ni zin ya xın lı ğın da ha va rü tu-
bət li olur.
Dağ lıq əra zi nin ha va sı şə fa ve ri-
ci dir. Üzü şər qə ba xan dağ lıq əra-
zi nin ha va sı saf, in san la rı qüv vət li,
uzu nö mür lü və sağ lam olar.
Dağ və də niz dən uzaq olan mə-
ka nın ha va sı mö tə dil he sab olu nur.
Me şə li yə ya xın olan əra zi nin ha-
va sı çox xe yir li və müali cə vi dir.
Də niz ha va sı da fay da lı dır.
Ev tik di rən hər bir kəs düz gün
mə kan seç mə li dir. Ev yer dən bir
qə dər hün dür də ol ma lı, üzü şər qə
tə rəf bax ma lı, şi mal və şərq kü lə-
yi nə açıq, cə nub və qərb kü lə yi nə
bağ lı ol ma lı dır. Gü nəş şüala rı, ək-
sər otaq la ra düş mə li, evin ta va nı
hün dür, qa pı la rı en li ol ma lı dır.
Ən yax şı sı nı bi lən Al lah dır!
Dör dün cü bab ge yim tər zi haq-
qın da dır.
Sağ lam lı ğı nı qo ru maq üçün in-
san bə də ni ni is ti sax la ma lı və hər
bir fə si lə uy ğun ge yin mə li dir.
Qış fəs lin də da ha is ti ge yin mək la-
zım dır, la kin özü nü tər lə mə də rə cə-
si nə çat dır maq ol maz. So yuq ha va da
yun və xəz lər dən, is ti ha va da isə kə-
tan, pam bıq və ipək par ça lar dan ti kil-
miş pal tar la rı ge yin mək məs lə hət dir.
İpək par ça kə tan dan is ti, pam-
bıq dan isə na zik dir. Ağ rəng li pal-
tar lar yay fəs li nə da ha mü na sib dir.
Qış da so yuq dan qo run maq məq-
sə di ilə ba şı ört mək məs lə hət dir.
Cod par ça dan ti kil miş pal tar bə də-
ni arıq la dır və də ri ni ko bud laş dı rır.
Yum şaq par ça lı pal tar lar əks tə-
si rə ma lik dir.
Sa mur, tük lü xəz dən və qo yun
yu nun dan olan ge yim lər bə də ni
is ti sax la yır. On lar də ri xə zin dən
da ha is ti dir.
Be şin ci bab qi da lan ma qay da la rı
haq qın da dır.
Bil mək la zım dır ki, bə zi qi da məh-
sul la rı nı bir lik də bi şir mək ol maz,
mə sə lən mey və və tə rə vəz ki mi.
Onu da bil mək la zım dır ki, mey və
və tə rə və zə aid olan məh sul la ra, adə-
tən “müali cə vi məh sul lar” de yir lər.
Amma on lar dan yal nız müali cə
üsu lu ki mi is ti fa də et mək ol maz.
Yum şal mış təam lar qa nı isi dir və
səf ra nı ço xal dır.
İn san qi da la nar kən buğ da çö rə yi,
biş miş ət və şir niy yat onun mə za cı-
na tə sir edir. Tə zə mey və lə rin in san
sağ lam lı ğı na xey ri çox dur. Dəy miş
üzüm və ən cir ən yax şı sı dır. Am ma
üzüm bir ne çə gün ası lıb qal ma lı dır.
Xur ma da çox fay da lı mey və dir.
Xur ma bi tən yer rü tu bət li olur.
Ye yil miş qi da bə dən də fə sad
tö rət miş ol sa, dər hal adət edil miş
üsul la sif raq et mək la zım dır.
Müali cə vi (qi da lı) təam lar dan
qa baq, xi yar və bu ki mi tə zə tə rə-
vəz lə ri ye mək məs lə hət dir.
Elə is ti təam lar var ki, bə də nə
güc lü is ti lik gə tir mir.
Qış da so yut ma ət, sə rin ləş di ri ci
təam lar ye mək məs lə hət de yil.
Yay da isə so yuq təam la ra üs tün-
lük ver mək la zım dır.
İn san hə qi qi ac lıq hiss edən də
ye mə li dir. Ac lıq his si ol ma sa, qi-
da nın xey ri ol maz.
Müx tə lif təam la rı bir-bi ri nin ar dın ca
ye mək zə rər dir, mə də yə ağır lıq gə ti rər.
Be lə bir və ziy yət baş ver sə, sa-
bah kı gün in san ye mək dən çə kin-
mə li, çox yat ma ma lı, yu xu dan ya-
vaş ca qal xıb mə za ca uy ğun olan,
həz mə kö mək edən dər man, on dan
son ra bir az tə miz şə rab iç mə li dir.
Qi da la nan za man müəy yən qay-
da la ra riayət et mək, yum şaq, lə tif
və su lu təam la ra üs tün lük ver mək
la zım dır.
Düz gün ye mək qay da sı odur ki,
əv vəl cə su, ar dın ca qu ru ət xö rə yi
ye yil sin.
Süd və baş qa ağar tı məh sul la rı nı
tə zə ba lıq la bir lik də ye mək ol maz.
Mə də sin də yan ğı his si olan
adam lar, lə tif (yum şaq) qi da ye-
sə lər, o tez xa rab olar. İs ti mə də də
xılt la rı əri dər.
Həzm də poz qun luq baş ver-
sə xılt lar ço xa lar. O za man qi da nı
azalt maq la zım dır. Çün ki ək sər
təam lar zi yan gə ti rər.
Müəy yən təam la ra adət et miş
adam la ra fərq li ye mək lər zi yan
edər və pis həz mə ge dər.
Hə min şəxs lər bir ne çə təamı
bir də fə yə ye mə li dir lər.
Qi da nı ac qa rı na qə bul et mək la-
zım dır ki, həz mə yax şı get sin. Tox-
qa rı na ye mək məs lə hət de yil. Həz-
mə zə rər li dir.
Qi da gə rək yax şı ha zır lan sın və
dad lı ol sun.
Ən düz gün qi da qə bu lu qay da sı
gün də üç də fə ye yi lən ye mək dir:
sə hər, gü nor ta na ma zın dan son ra
və ax şam.
Gün ər zin də iki də fə qi da lan ma-
ğa adət edən in san lar bir də fə ye-
sə lər zəifl ə yər lər.
Ye yi lən qi da həzm olun ma sa,
dol ğun luq və ağır lıq ya ra dar.
Mə də si xəs tə olan şəxs lər üçün ən
yax şı sı odur ki, sə hər-sə hər bir ne çə
ti kə çö rək dən son ra qo ra su yu, nar
və ya li mon şi rə si təam et sin lər. Bir
ne çə saat keç dik dən son ra az-az ye-
mə yə baş la maq məs lə hət dir.
Be lə in san lar ac lıq hiss et dik lə ri
za man mə də lə ri nə çox lu miq dar-
da səf ra yı ğı lır. Qi da qə bul et dik də
isə təam lar mə də də tez çü rü yür.
Be lə hal da tez bir za man da qa rın
iş lə mə si baş ve rir və mə də nin ağ-
zı nı is ti su və ya ga va lı şi rə si lə tə-
miz lə mək zə ru rə ti mey da na çı xır.
Ye mək dən son ra yat maq is tə yən
adam gə rək əv vəl bir az gə ziş sin ki,
qi da mə də ağ zın dan aşa ğı düş sün.
Sağ lam in san qi da qə bul et dik-
dən son ra bə də ni nə is ti lik gə lər sə,
onun ye di yi qi da bir də fə yə de yil,
his sə-his sə qə bul edil mə li dir.
Nəf si ni sax la ya bil mə yən kök
adam lar lə tif qi da təam et mə li dir-
lər ki, zəifl ə mə sin lər. Qı zar mış ət
ki mi tu tum lu ye mək lə rin qə bu lu-
na adət et mə lə ri məs lə hət de yil.
Səf ra lı mə za ca uy ğun ye mək lər
qəl yə, maş, ku du, xi yar, kəs mik
ki mi rü tu bət li sə rin qo ra və ga va lı
ki mi turş təam lar dır.
Söv da lı mə za ca mü na sib ola nı
qı zar mış qu zu əti nin su yu, əriş tə,
pi ti, yağ lı to yuq əti və yu mur ta ki-
mi ye mək lər dir.
Sağ lam in san la ra ahu əti və yağ lı
ör dək əti ni zi rə və dar çın ilə bi şir-
sə lər, da ha yax şı olar. Elə cə də ye-
mək lə ri ce viz ya ğı, ba dam ya ğı ilə
bi şir mək fay da lı dır.
Be lə ki, bu yağ lar in san sağ lam lı-
ğı nı qo ru yur.
Be lə qi da lar da ha yax şı həzm olu-
nur və bə dən də çox qa lıq yı ğıl mır.
Tu tum lu ağır qi da bə də ni qüv-
vət lən di rir. Be lə qi da la rı çox ac
olan za man ye mək məs lə hət dir.
Bu za man qi da yax şı həzm olu nur.
Da rı, mər ci və qa xac edil miş ət
iş ta ha nı kə sir, in sa nın üz rən gi ni
sol ğun laş dı rır.
Yağ lı ye mək lər iş ta ha nı kə sir,
süst lük gə ti rir.
Turş ye mək lə rə adət et mək zəif-
li yə də ta qət siz li yə sə bəb olur.
Duz lu ye mək bə də ni bər ki dir,
gö zə zi yan dır.
Ət ye mək lə ri da ha çə tin həzm
olu nur.
(Ardı gələn sayımızda)
Tər cü mə edən:
Zem fi ra MƏM MƏ DO VA
Xəfi-Əlayi
(Xəs tə lik lər və on la rın müali cə si nin müx tə sər şər hi)
Q
ə dim vaxt lar dan in san lar ay rı-ay rı bit ki lə rin xü su siy yət lə ri nə bə ləd ol muş, on la rın kö mə yi ilə
tu tul duq la rı azar lar dan xi las ol ma ğa ça lış mış lar.
İl lər, əsr lər öt dük cə, xalq tə ba bə ti ilə məş ğul olan mü tə xəs sis lər ye tiş di və ya zı mə də niy yə ti
or ta ya çıx dıq dan son ra tə ba bə tin təc rü bə lə ri qə lə mə alın dı.
Müx tə lif müali cə üsul la rı na həsr edil mış əsər lər yü zil lik lər bo yun ca ka tib və xətt at lar tə rə fi n dən kö çü-
rü lür və ki tab xa na lar da sax la nı lır dı.
Tə ba bət sa hə sin də ya zıl mış ri sa lə lər di gər xalq la rın dil lə ri nə tər cü mə edi lir və be lə lik lə tə ba bət ba rə-
də ki bi lik lər zən gin lə şir di.
Or ta əsr lər də tə ba bə tə aid çox say lı də yər li əsər lər ya zı lıb.
On lar ay rı-ay rı xəs tə lik lər, on la rın əla mət lə ri və müali cə üsul la rı, in san bə də ni nin xü su siy yət lə ri, dər man-
lar, əd viy yə lər, sürt mə məl həm lə ri, ot lar, mey və lər, tə bib lə rə ve ri lən məs lə hət lər dən iba rət idi.
Azər bay can Mil li Elm lər Aka de mi ya sı Mə həm məd Fü zu li adı na Əl yaz ma lar İns ti tu tun da el min müx tə lif
sa hə lə ri ni əha tə edən əl yaz ma lar ara sın da tə ba bə tə həsr edil miş çox lu say da abi də lər qo ru nub sax la nı lır.
On la rın ara sın da Zey nəd din bin Əbu İb ra him İs mail ibn Hə sən ibn Əh məd ibn Mə həm məd Əl-Hü sey ni
Əl-Cur ca ni nin “Xə fi -əla yi” (“Xəs tə lik lər və on la rın müali cə si nin müx tə sər şər hi”) əsə ri xü su si yer tu tur.
Qeyd et mək la zım dır ki, Cur ca ni öz vax tı nın ta nın mış və müd rik şəx siy yət lə rin dən bi ri ol ub. Mən-
bə lə rin ver di yi çox say lı mə lu mat la ra gö rə, ol duq ca sa vad lı və də rin el mi bi li yə ma lik olan Zey nəd din
Əl-Cur ca ni ərəb və fars dil lə ri ni mü kəm məl bi lib, dün ya nın bir çox alim və tə bib lə ri nin əsər lə ri ilə ya-
xın dan ta nış ol ub.
Tib bi də rin dən bi lən Cur ca ni dər man lar ha zır la yır, xəs tə lə ri müali cə edir di.
Müasir tibb el mi nin yük sək sə viy yə də in ki şaf et di yi bir za man da xəs tə lik lə rin tə bii bit ki lər lə müali cə-
si nə xü su si diq qət ye ti ri lir.
Be lə bir za man da “Xə fi -əla yi” ki mi əl yaz ma la rın əsas lı öy rə nil mə si nə eh ti yac ar tır.
Odur ki, qə dim və zən gin keç mi şi olan tibb ta ri xi ni öy rə nib gə lə cək nəs lə çat dır maq bi zim mü qəd dəs
bor cu muz dur.