Göz yaşları içindən baxan təbəssüm

14

N 12(21) 3.04.2015

Zeynəddin Əl-Cur ca ni

(Əv və li ötən sa yı mız da)

İkin ci bab ilin fə sil lə ri haq qın da dır.

Ba har fəs li fə sil lə rin ən mü la yi mi dir. 

Ru hun mə za cı na ən ya xın olan yaz ha-

va sı qa nın art ma sı na sə bəb olur. Qı şın 

so yu ğu nə ti cə sin də bə dən də bər ki yib 

dur ğun laş mış mad də lər ba har fəs lin-

də əri yib hə rə kə tə gə lir və ço xa lır.

Bu nu  tən zim lə mək  üçün  qi da 

qə bu lu nu azalt maq, yum şaq təam-

lar ye mək, əriş tə və umac ki mi is ti 

xö rək lər dən,  duz lu,  is tiot lu  və  şi-

rin  ye mək lər dən,  şə ra bın  həd siz 

qə bu lun dan çə kin mək la zım dır. 

Di gər  tə rəf dən,  sif raq,  qa nal ma 

və is lah ki mi va si tə lə rə də əl at maq 

la zım dır. 

Yay ha va sı is ti və qu ru olur ki, bu 

da ru hun və xılt la rın yum şal ma sı na 

sə bəb olur. Yay fəs lin də qan ço xa lır, 

in sa nın rən gi qı za rır və iş ta hı açı lır. 

Yay  fəs lin də  çox lu  hə rə kət  et mək, 

həd siz cin si əla qə də ol ma maq, yax şı 

qi da lan maq, tə miz şə rab iç mək, sə rin-

ləş di ri ci və tə ra vət lən di ri ci mey və şi-

rə lə ri iç mək  və sif raq et mək la zım dır.

Sif raq  edə  bil mə yən lər  iş lə di ci 

dər man lar iç mə li dir lər. Çöl sar ma-

şı ğı nın su yu, sə na mə ki, qı zıl gül və 

bə növ şə şər bə ti  iç mək məs lə hət dir.

7  dir həm  qu ru  bə növ şə  və  11 

dir həm la ci vərd dö yü lüb qay na dı-

lır.  Ha zır  ol ma sı na  az  qal mış,  toz 

ha lı na sa lın mış bir ne çə ədəd qənd 

əla və edi lə rək, so yuq su ilə içi lir.

Yay fəs li so yuq mə zac lı in san lar 

və so yuq xəs tə lik lə rə xe yir dir.

Pa yız fəs li nin ha va sı arıq la ma ya, 

xılt la rın,  qa ra  söv da nın  ço xal ma-

sı na, elə cə də qa ra söv da mən şə li 

xəs tə lik lə rə sə bəb olur.

Pa yız fəs li nin sə hər lə ri so yuq, gün-

düz lə ri nis bə tən is ti olur və bu də yi-

şik lik dən  qo run maq  la zım dır.  Gün-

düz  yu xu sun dan,  cin si  əla qə dən, 

ar tıq  qi da dan,  mey və  və  ye mək dən, 

həm çi nin so yuq su da otur maq və so-

yuq su ilə  yu yun maq dan çə kin mək 

la zım dır. Köh nə şə rab iç mək xe yir dir. 

Əgər  mə də  həd din dən  ar tıq  tı-

xan mış ol sa, fəs lin axı rın da sif raq 

et mək və iş lət mə dər ma nı iç mək lə 

bə də ni tə miz lə mək la zım dır.

Qış fəs lin də ha va so yuq və rü tu bət li 

olur. So yuq dan xəs tə lik lər tö rə yir. Rü-

tu bət so yuq luq dan üs tün ol duq da bəl-

ğəm li, rü tu bət li xəs tə lik lər baş qal dı rır. 

Bu za man dər hal sif raq edib bə-

də ni tə miz lə mək la zım dır. İş lət mə 

dər man la rı nı iç mək  də xe yir dir.

Qış fəs lin də is ti ge yin mək, çox lu 

ət xö rə yi ye mək, şə rab iç mək və is-

ti su ilə yu yun maq la zım dır.

Al lah hər şe yi bi lən dir!

Üçün cü  bab  şə hər  və  müx tə lif 

mə kan lar haq qın da dır.

Sağ lam lı ğa  tə sir  gös tə rən  amil-

lər dən bi ri də in sa nın ya şa dı ğı mə-

kan dır.

Yük sək mə ka nın ha va sı da ha sə-

rin və sə fa lı dır. Be lə ha va da nə fəs 

al maq çox xoş dur.

Aran ye rin ha va sı da ha is ti olur. 

Ora da  nə fəs  alıb-ver mə  bir  qə dər 

ağır dır.

Də ni zin  ya xın lı ğın da  yer lə şən 

mə ka nın  ha va sı  rü tu bət li  olur. 

Ora da ya ğış çox ya ğır. 

Qu ru  və  bərk  tor pa ğı  olan  mə-

ka nın  və  qa ya lıq  ye rin  ha va sı nın 

zi ya nı az dır. 

Tor pa ğı  yum şaq  olan  mün bit 

dağ la rın ha va sı rü tu bət li ol du ğun-

dan da ha zə rər li dir.

İs ti və rü tu bət li mə ka nın ha va sı 

üfu nət li  olur,  mə za cın  də yiş mə si-

nə və müx tə lif xəs tə lik lə rin tö rən-

mə si nə sə bəb olur.

Bu mə kan çö kək yer də olar sa və 

də niz  hə min  mə ka nın  cə nu bun da 

yer lə şər sə,  xəs tə lik lə rin  sa yı  da ha 

da ço xa lar.

Ha va nın  də yiş kən li yi  mə dən-

lə rin  ya xın lıq da  yer ləş mə si lə  də 

bağ lı dır.

Çöl lük və qum sal lıq ye rin ha va-

sı is ti və qu ru olur.

Də ni zin ya xın lı ğın da ha va rü tu-

bət li olur.

Dağ lıq əra zi nin ha va sı şə fa ve ri-

ci dir. Üzü şər qə ba xan dağ lıq əra-

zi nin ha va sı saf, in san la rı qüv vət li, 

uzu nö mür lü və sağ lam olar.

Dağ və də niz dən uzaq olan mə-

ka nın ha va sı mö tə dil he sab olu nur.

Me şə li yə ya xın olan əra zi nin ha-

va sı çox xe yir li və müali cə vi dir.

Də niz ha va sı  da fay da lı dır.

Ev  tik di rən  hər  bir  kəs  düz gün 

mə kan  seç mə li dir.  Ev  yer dən  bir 

qə dər hün dür də ol ma lı, üzü şər qə 

tə rəf bax ma lı, şi mal və şərq kü lə-

yi nə açıq, cə nub və qərb kü lə yi nə 

bağ lı ol ma lı dır. Gü nəş şüala rı, ək-

sər  otaq la ra  düş mə li,  evin  ta va nı 

hün dür, qa pı la rı en li ol ma lı dır.

Ən yax şı sı nı bi lən Al lah dır!

Dör dün cü bab ge yim tər zi haq-

qın da dır.

Sağ lam lı ğı nı  qo ru maq  üçün  in-

san bə də ni ni is ti sax la ma lı və hər 

bir fə si lə uy ğun ge yin mə li dir. 

Qış fəs lin də da ha is ti ge yin mək la-

zım dır,  la kin  özü nü  tər lə mə  də rə cə-

si nə çat dır maq ol maz. So yuq ha va da 

yun və xəz lər dən, is ti ha va da isə kə-

tan, pam bıq və ipək par ça lar dan ti kil-

miş pal tar la rı ge yin mək məs lə hət dir.

İpək  par ça  kə tan dan  is ti,  pam-

bıq dan isə na zik dir. Ağ rəng li pal-

tar lar yay fəs li nə da ha mü na sib dir. 

Qış da so yuq dan qo run maq məq-

sə di ilə ba şı ört mək məs lə hət dir.

Cod par ça dan ti kil miş pal tar bə də-

ni arıq la dır və də ri ni ko bud laş dı rır.

Yum şaq par ça lı pal tar lar əks tə-

si rə ma lik dir.

Sa mur,  tük lü  xəz dən  və  qo yun 

yu nun dan  olan  ge yim lər  bə də ni 

is ti  sax la yır.  On lar  də ri  xə zin dən 

da ha is ti dir.

Be şin ci bab qi da lan ma qay da la rı 

haq qın da dır.

Bil mək la zım dır ki, bə zi qi da məh-

sul la rı nı  bir lik də  bi şir mək  ol maz, 

mə sə lən mey və və tə rə vəz ki mi.

Onu da bil mək la zım dır ki, mey və 

və tə rə və zə aid olan məh sul la ra, adə-

tən “müali cə vi məh sul lar” de yir lər.

Amma on lar dan yal nız müali cə 

üsu lu  ki mi  is ti fa də  et mək  ol maz. 

Yum şal mış  təam lar  qa nı  isi dir  və 

səf ra nı ço xal dır.

İn san qi da la nar kən buğ da çö rə yi, 

biş miş ət və şir niy yat onun mə za cı-

na tə sir edir. Tə zə mey və lə rin in san 

sağ lam lı ğı na  xey ri  çox dur.  Dəy miş 

üzüm və ən cir ən yax şı sı dır. Am ma 

üzüm bir ne çə gün ası lıb qal ma lı dır.

Xur ma da çox fay da lı mey və dir. 

Xur ma bi tən yer rü tu bət li olur.

Ye yil miş  qi da  bə dən də  fə sad 

tö rət miş  ol sa,  dər hal  adət  edil miş 

üsul la sif raq et mək la zım dır.

Müali cə vi  (qi da lı)  təam lar dan 

qa baq, xi yar və bu ki mi tə zə tə rə-

vəz lə ri ye mək məs lə hət dir.

Elə    is ti  təam lar  var  ki,  bə də nə 

güc lü is ti lik gə tir mir.

Qış da so yut ma ət, sə rin ləş di ri ci 

təam lar ye mək məs lə hət de yil.

Yay da isə so yuq təam la ra üs tün-

lük ver mək la zım dır.

İn san  hə qi qi  ac lıq  hiss  edən də 

ye mə li dir.  Ac lıq  his si  ol ma sa,  qi-

da nın xey ri ol maz. 

Müx tə lif təam la rı bir-bi ri nin ar dın ca 

ye mək zə rər dir, mə də yə ağır lıq gə ti rər.

Be lə  bir  və ziy yət  baş  ver sə,  sa-

bah kı  gün  in san  ye mək dən  çə kin-

mə li,  çox  yat ma ma lı,  yu xu dan  ya-

vaş ca  qal xıb  mə za ca  uy ğun  olan, 

həz mə kö mək edən dər man, on dan 

son ra bir az tə miz şə rab iç mə li dir.

Qi da la nan za man müəy yən qay-

da la ra riayət et mək,  yum şaq, lə tif 

və su lu təam la ra üs tün lük ver mək 

la zım dır.

Düz gün ye mək qay da sı odur ki, 

əv vəl cə su, ar dın ca qu ru ət xö rə yi 

ye yil sin.

Süd və baş qa ağar tı məh sul la rı nı 

tə zə ba lıq la bir lik də ye mək ol maz.

Mə də sin də  yan ğı  his si  olan 

adam lar,  lə tif  (yum şaq)  qi da  ye-

sə lər, o tez xa rab olar. İs ti mə də də 

xılt la rı əri dər.

Həzm də  poz qun luq  baş  ver-

sə xılt lar ço xa lar. O za man qi da nı 

azalt maq  la zım dır.  Çün ki  ək sər 

təam lar zi yan gə ti rər.

Müəy yən  təam la ra  adət  et miş 

adam la ra  fərq li  ye mək lər  zi yan 

edər və pis həz mə ge dər.

Hə min  şəxs lər  bir  ne çə  təamı 

bir də fə yə ye mə li dir lər.

Qi da nı ac qa rı na qə bul et mək la-

zım dır ki, həz mə yax şı get sin. Tox-

qa rı na ye mək məs lə hət de yil. Həz-

mə zə rər li dir.

Qi da gə rək yax şı ha zır lan sın və 

dad lı ol sun.

Ən düz gün qi da qə bu lu qay da sı 

gün də  üç  də fə  ye yi lən  ye mək dir: 

sə hər,  gü nor ta  na ma zın dan  son ra 

və ax şam.

Gün ər zin də iki də fə qi da lan ma-

ğa adət edən in san lar bir də fə ye-

sə lər zəifl  ə yər lər.

Ye yi lən  qi da  həzm  olun ma sa, 

dol ğun luq və ağır lıq ya ra dar.

Mə də si xəs tə olan şəxs lər üçün ən 

yax şı sı odur ki, sə hər-sə hər bir ne çə 

ti kə çö rək dən son ra qo ra su yu, nar 

və ya li mon şi rə si təam et sin lər. Bir 

ne çə saat keç dik dən son ra az-az ye-

mə yə baş la maq məs lə hət dir.

Be lə in san lar ac lıq hiss et dik lə ri 

za man  mə də lə ri nə  çox lu  miq dar-

da səf ra yı ğı lır. Qi da qə bul et dik də 

isə təam lar mə də də tez çü rü yür.

Be lə hal da tez bir za man da qa rın 

iş lə mə si baş ve rir və mə də nin ağ-

zı nı is ti su və ya ga va lı şi rə si lə tə-

miz lə mək zə ru rə ti mey da na çı xır.

Ye mək dən son ra yat maq is tə yən 

adam gə rək əv vəl bir az gə ziş sin ki, 

qi da mə də ağ zın dan aşa ğı düş sün.

Sağ lam  in san  qi da  qə bul  et dik-

dən son ra bə də ni nə is ti lik gə lər sə, 

onun ye di yi qi da bir də fə yə de yil, 

his sə-his sə qə bul edil mə li dir.

Nəf si ni  sax la ya  bil mə yən  kök 

adam lar lə tif qi da təam et mə li dir-

lər  ki,  zəifl  ə mə sin lər.  Qı zar mış  ət 

ki mi  tu tum lu  ye mək lə rin  qə bu lu-

na adət et mə lə ri məs lə hət de yil. 

Səf ra lı  mə za ca  uy ğun  ye mək lər 

qəl yə,  maş,  ku du,  xi yar,  kəs mik 

ki mi rü tu bət li sə rin qo ra və ga va lı 

ki mi turş təam lar dır.

Söv da lı  mə za ca  mü na sib  ola nı 

qı zar mış qu zu əti nin su yu, əriş tə, 

pi ti, yağ lı to yuq əti və yu mur ta ki-

mi ye mək lər dir.

Sağ lam in san la ra ahu əti və yağ lı 

ör dək əti ni zi rə və dar çın ilə bi şir-

sə lər, da ha yax şı olar. Elə cə də ye-

mək lə ri ce viz ya ğı, ba dam ya ğı ilə 

bi şir mək fay da lı dır.

Be lə ki, bu yağ lar in san sağ lam lı-

ğı nı qo ru yur.

Be lə qi da lar da ha yax şı həzm olu-

nur və bə dən də çox qa lıq yı ğıl mır.

Tu tum lu  ağır  qi da  bə də ni  qüv-

vət lən di rir.  Be lə  qi da la rı  çox  ac 

olan  za man  ye mək  məs lə hət dir. 

Bu za man qi da yax şı həzm olu nur.

Da rı,  mər ci  və  qa xac  edil miş  ət 

iş ta ha nı  kə sir,  in sa nın  üz  rən gi ni 

sol ğun laş dı rır.

Yağ lı  ye mək lər  iş ta ha nı  kə sir, 

süst lük gə ti rir.

Turş ye mək lə rə adət et mək zəif-

li yə də ta qət siz li yə sə bəb olur.

Duz lu  ye mək  bə də ni  bər ki dir, 

gö zə zi yan dır.

Ət  ye mək lə ri  da ha  çə tin  həzm 

olu nur.

(Ardı gələn sayımızda)

Tər cü mə edən:

Zem fi  ra MƏM MƏ DO VA

Xəfi-Əlayi

(Xəs tə lik lər və on la rın müali cə si nin müx tə sər şər hi)

Q

ə dim vaxt lar dan in san lar ay rı-ay rı bit ki lə rin xü su siy yət lə ri nə bə ləd ol muş, on la rın kö mə yi ilə 

tu tul duq la rı azar lar dan xi las ol ma ğa ça lış mış lar.

İl lər, əsr lər öt dük cə, xalq tə ba bə ti ilə məş ğul olan mü tə xəs sis lər ye tiş di və ya zı mə də niy yə ti 

or ta ya çıx dıq dan son ra tə ba bə tin təc rü bə lə ri qə lə mə alın dı.

Müx tə lif müali cə üsul la rı na həsr edil mış əsər lər yü zil lik lər bo yun ca ka tib və xətt  at lar tə rə fi n dən kö çü-

rü lür və ki tab xa na lar da sax la nı lır dı.

Tə ba bət sa hə sin də ya zıl mış ri sa lə lər di gər xalq la rın dil lə ri nə tər cü mə edi lir və be lə lik lə tə ba bət ba rə-

də ki bi lik lər zən gin lə şir di.

Or ta əsr lər də tə ba bə tə aid çox say lı də yər li əsər lər ya zı lıb.

On lar ay rı-ay rı xəs tə lik lər, on la rın əla mət lə ri və müali cə üsul la rı, in san bə də ni nin xü su siy yət lə ri, dər man-

lar, əd viy yə lər, sürt mə məl həm lə ri, ot lar, mey və lər, tə bib lə rə ve ri lən məs lə hət lər dən iba rət idi.

Azər bay can Mil li Elm lər Aka de mi ya sı Mə həm məd Fü zu li adı na Əl yaz ma lar İns ti tu tun da el min müx tə lif 

sa hə lə ri ni əha tə edən əl yaz ma lar ara sın da tə ba bə tə həsr edil miş çox lu say da abi də lər qo ru nub sax la nı lır.

On la rın ara sın da Zey nəd din bin Əbu İb ra him İs mail ibn Hə sən ibn Əh məd ibn Mə həm məd Əl-Hü sey ni 

Əl-Cur ca ni nin “Xə fi -əla yi” (“Xəs tə lik lər və on la rın müali cə si nin müx tə sər şər hi”) əsə ri xü su si yer tu tur.

Qeyd  et mək  la zım dır  ki,  Cur ca ni  öz  vax tı nın  ta nın mış  və  müd rik  şəx siy yət lə rin dən  bi ri  ol ub.  Mən-

bə lə rin ver di yi çox say lı mə lu mat la ra gö rə, ol duq ca sa vad lı və də rin el mi bi li yə ma lik olan Zey nəd din 

Əl-Cur ca ni ərəb və fars dil lə ri ni mü kəm məl bi lib, dün ya nın bir çox alim  və tə bib lə ri nin əsər lə ri ilə ya-

xın dan ta nış ol ub.

Tib bi də rin dən bi lən Cur ca ni dər man lar ha zır la yır, xəs tə lə ri müali cə edir di.

Müasir tibb el mi nin yük sək sə viy yə də in ki şaf et di yi bir za man da xəs tə lik lə rin tə bii bit ki lər lə müali cə-

si nə xü su si diq qət ye ti ri lir.

Be lə bir za man da “Xə fi -əla yi” ki mi əl yaz ma la rın əsas lı öy rə nil mə si nə eh ti yac ar tır.

Odur ki, qə dim və zən gin keç mi şi olan tibb ta ri xi ni öy rə nib gə lə cək nəs lə çat dır maq bi zim mü qəd dəs 

bor cu muz dur.

---