Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun
Yüklə 5,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
83 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili NƏTİCƏ Tatlar irandilli xalq olub, Xəzəryanı ərazilərdə, əsasən, İranda, Azərbaycanın şimal-şərq rayonlarında, Abşeron yarımadasında, Dağıstanın c ənub-şərqində, Dərbənd və Ma- haçqala şəhərlərində məskunlaşmışlar. Azərbaycan ərazisində tatlar, əsasən respublikanın İsmayıllı, Xızı, Şamaxı, Quba, Dəvəçi və Abşeron ərazilərində daha sıx şəkildə yaşayırlar. Yazısız dillərin tarixinin öyrənilməsi üçün başqa material olmadığından, dialekt və şivələrin lüğət və nitq nümunələri müstəsna əhəmiyyət verdiyi kəsb edir. Dialekt fakt larına əsaslanmaqla, dilin öz inkişafı boyu onda baş vermiş d ə- yişikliklər və ona təsirləri üzə çıxarmaq olur. Daha qədim dövrlərdə baş vermiş dəyişikliklər haqqında təsəvvürləri isə bu dili qohum dillərlə, xüsusən də, yazılı abidələri olan dillərlə müqayisə etməklə, üzə çıxarmaq mümkündür. Aparılan tədqiqatlara əsaslanmaqla, belə demək olar ki, elmə iki tat dili məlumdur. Bunlardan btirincisi «məx susən tat dili», ikincisi isə dağ yəhudilərinin istifadə etdiyi «yə hudi-tat dili» adlandırılır. Hər iki dil mənşəcə hind -Avropa dillərinin İran qrupuna daxildir. Tarixi-dialektoloji təsnifata görə, «tat» və «yəhudi-tat» dilləri cənub-qərbi İran dillərinə aid olub, fars və tacik dillərinə yaxındır. Tat dili ilə yəhudi tatlarının dili arasında quruluş ya xın- lığı ilə yanaşı, əhəmiyyətli dil fərqləri də var. Bu, həmin dil - lərin daşıyıcılarının ünsiyyət prosesində bir -birini tam başa düşməməsinə səbəb olur. Tat dili Azərbaycan, dilinin, yə hudi tat dili isə daha çox ivritin təsirinə məruz qalmışdır. Tat dilinin tədqiqi XIX əsrin axırları, XX əsrin əv vəllə- rindən başlanmışdır. Azərbaycanda yaşayan tatların dilind əki ləhcə fərqlərinin 84 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili müəyyənləşdirilməsi və həmin ləhcələrin sərhədinin təyin edilməsi üçün fonetik, leksik-qrammatik fərqlərlə yanaşı, dini fərqlər də əsas götürülmüşdür. Tat l əhcələrinin ilkin təs- nifinina görə, bu dilin 1) şimal (sünni) şiv ələri – Quba, Də- vəçi, Qonaqkənd rayonları və Xızı rayonunun Qızıl Qaz ma kənd sovetliyi ərazisində yayılmış şivələr; 2) mərkəzi (şiə) şivəsi – Xızı rayonunun Ərüsküş v ə Dağquşçu kənd sovetliyi ərazisində yayılmış şivə; 3) cənub (şiə) şivələri – Xızı rayonunun digər ərazilərində və Siyəzən rayonu ərazisində yayılmış şivələri var. Bu təsnifata Abşeron və Lahıc şivələri daxil edilməmişdir. Sonralar tat dilinin Az ərbaycanda yayılmış ləhcələrinin cənub qrupuna Abşeron, Balaxanı, Sura xanı, Lahıc və Məlhəm (Şamaxı) tatlarının ləhcələri də əlavə edilmişdir. Azərbaycan ərazisində yaşayan tatlar dini m ənsubiyyət- lərinə görə aşağıdakı 3 qrupa bölünür: 1) müs əlman tatlar; 2) yəhudi tatlar; 3) xristian tatlar. Dini mənsubiyyətinə görə fərqlənən qrupların ləhcələrin- də oxşar cəhətlərlə yanaşı, fərqli xüsusiyyətlər də var. Tat dilinin həmin bölgülər üzrə öyrənilməsinə əsa s yara- dan amil tədqiqatçıların eyni qrupa mənsub dil daşıyıcıla rının kompakt şəkildə yaşadıqları ərazilərdən materiallar top laması olmuşdur. Tat dilinin İran dill əri arasındakı yerini mü əyyənləşdiril- məsi, onun İran dillərinin dialekt və ləhcələri ilə müqayisəli şəkildə öyrənilməsi üçün dəqiq elmi təsnifat prinsiplərinə əsaslanmalıdır. Mahiyyət etibarilə geniş dil materialını əhatə edən bu cür tədqiqatlar tat dili l əhcə və şivələrinin hərtərəfli öyrənilməsi zəminində həyata keçirilə bilər. Azərbaycan ərazisində yaşayan tatların dil əlaqələri sis - temində Azərbaycan-tat dil əlaqələri əsas yer tutur. İran əra - 85 Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili zisində bu, başqa İran dilləri ilə olan əlaqələri özündə bir - ləşdirir. Dağıstan ərazisində yaşayan tatların dili Dağıs tan dilləri və rus dili ilə qarşılıqlı əlaqələr şəraitindədir. Azərbaycan-tat dil əlaqələri çox qədim tarixə malikdir və bu məsələ haqqında tat dilinin ilk t ədqiqatçıları da fikirlər söyləmişlər. Mövcud tədqiqatlardan aydın olur ki, Xəzərətrafı ərazidə yayılmış tat dili ilə digər İran dillərinin dialekt və ləhcələrinin fərqləndirilməsində dilçilər arasında fikir müxtəlifliyi özünü göstərir. Tat dilinin İran dilləri ailəsində tutduğu yer, bu dilin onun ayrı-ayrı ləhcələrinin fərqi məsələsi də dilçilər arasında mübahisə obyektidir. Lakin nəzərə çarpan fərqlər dil əlaqələri müstəvisində nəzərdən keçirilməmiş, dil əlaqələrinin təsiri ilə bağlı fərqlərə fikir verilməmişdir. Dil əlaqələri prosesində başqa dilin təsirinə ən tez və ən çox məruz qalan dilin leksik sistem idir. Hər bir dil əlaqədə olduğu dildən sözlər alır. Tat dilinin bütün l əhcə və şivələrində Azərbaycan dilindən və ya Azərbaycan dili vasitəsi ilə digər dillərdən alınmış sözlər müəyyən çoxluq təşkil edir. Azərbaycan və tat xalqlarının uzunəsrlik tarixi əlaqələri nəticəsində bu xalqların dillərində qarşılıqlı şəkildə söz alın- ması prosesi baş vermişdir. Bu alınmaların xarakteri key fiyyət etibarilə bir-birindən fərqlənir. Azərbaycan dili leksik səviyyədə ümumən tat dilinə təsir etdiyi halda, tat dili daha çox qonşuluqda yaşayan bu v ə ya digər dialekt nüma- yəndələrinin məhəlli şivələrində iz buraxmışdır. Ümumiyyətlə, Azərbaycan klassiklərinin, eləcə də, şair və yazıçılarının əsərlərində, o cümlədən, Mikayıl Müşfiqin, Cəfər Cabbarlının, Sabirin, Rəsul Rzanın və başqalarının əsərlərində müasir tat dilində işlənən bir sıra sözlər qeydə alınır. Yüklə 5,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|