Gülsüm Hüseynova
Yüklə 4,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova.
- Tat dilində sinonimlər.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 104 104 «yenə»; gində – «qalın»; «kündə»; cira – «ayrı»; «qışqırtı»; bun – «o» (işarə əvəzliyi); «dam»; asi biran//osi birən – «darıxmaq»; «əsəbiləşmək»; par – «qanad»; «uzan»; pəşmun//peşmun – «yun paltar»; «peşiman»; zan//zən – «qadın»; «vur»; pay//poy//pö – «ayaq»; «dayan»; xun – «qan»; «oxu» (əmr şəkli); çel//çıl – «xal»; «qırx»; tö – «tay», «tay- bərabər»; metalın qızdırılıb soyudulması prosesi; pur – «dolu»; «kök»; kələsər – «yekəbaş»; «ana arı»; izim – «odun»; «indi»; vənoran – «bişirmək»; «qalamaq» (ocaq); müri – «muncuq»; «çiyələk»; zəran//zərən – «vurmaq», «qırxmaq»; «qatıq çalmaq»; kəş – «hündürlük», «təpə»; «çək»; pişin – «günorta»; «sağ ol»; kəmə – «təzək»; «qatır çirk»; kösə – «dənli bitki üçün ölçü vahidi»; «çömçə»; məsən – «bülöv»; «et» (əmr forması); muqei – «yumşaq»; «qapaz»; çığ saxtən//çığ soxtan – «parçalamaq», «kəsmək»; «qovurmaq»; kəm – «az»; «xəlbir»; cihin – «arpa cadı»; «xırman»; dəstgir – «tutacaq»; «köməkçi»; fidoştan – «işlətmək»; «uşağı çiş tutmaq»; cirangə – «salxım»; «paslanmaq», tarsi//tərsi – «qorxu»; «tərslik»; zindan//zindon – «zindan», «həbsxana»; zindan (dəmirçi aləti) * ; tan//tən – «insan və heyvan bədəninin bir üzvü, qadının aşağı hissəsi (cinsiyyət aləti) (137, 83); «yan», «ətraf»; kar//kor – «iş», «fəaliyyət»; «kar» (qulağı eşitməyən); zərdi – «yumurta sarısı»; «sarılıq» (xəstəlik adı); nühəvar – «yayan»; «yelləncək»; dəzərən//dəziran – «sancmaq (gülü və ya sancağı yaxaya taxmaq)»; «vurmaq»; ləpə – «ləpəli bitkilərin içi», «ləpə», «kiçik dalğa» və s. 2. Tat dilində omonimlərin digər qrupu bilavasitə tat dilinə məxsus leksik vahidlərlə alınma sözlərin hesabına yaranır. Bu tipli omonimik cərgədə alınma sözlərin əksəriyyətini Azərbaycan sözləri təşkil edir. Məsələn: ağo//ağu – «zəhər», «ağu»; «yasda oxunan mərsiyə»; arağ//ərağ – «tər»; «araq»; bürünc//birinc – «düyü (< əski az. pirin Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 105 105 «düyü)»; «bürünc» (metal); bağ//boğ – «bağ», «bağça»; «qurbağa»; xarə//xora – «parça növü», «xara»; «güvə»; şiriş – «yapışqan»; «yoğur» (felinin kökü); bağır//bağir – «köks», «sinə» (ağ); «özgə», «ayrı» (< begey) və s. Tat sözü ilə Azərbaycan dilindən alınma sözlərdən əmələ gəlmiş omonimlik ikinci sözün fonetik dəyişikliyə uğraması nəticəsində meydana çıxır. Məs: ələ «hin» – ələ «alaq» (<alaq). Omonim sözlərin bir hissəsi tat və digər dillərdən alınmalar hesabına yaranır. Məs.: moy «ana» – moy ( 3. Alınma sözlər hesabına yaranan omonimlər Bunlar da öz növbəsində aşağıdakı qruplara bölünür: a) Həm Azərbaycan, həm də tat dilində omonim kimi işlənən sözlər. Bu tipli sözlərin bir qismi ərəb, fars və Avropa dillərindən Azərbaycan dilinə keçmiş, onların omonimləşməsi, fikrimizcə, alınma prosesi üçün vasitəçi olan Azərbaycan dilində baş vermişdir: qələm – «yazı ləvazimatı»; «calaq edilmiş ağac»; divan//divon – «mebel növü»; «məhkəmə»; dəm – «an»; «plov dəmi»; mal – «əmlak»; «satılmaq üçün bazara çıxarılan əşya»; hava//havo – «hava»; «musiqi havası»; zar//zər – «qızıl»; «nərd zəri»; tam – «bütöv»; «dad»; gürzə – «ilan»; «xəmiraşı»; ayal//əyal – «həyat yoldaşı»; «uşaq, övlad»; binə – «ev»; «özül», «təməl»; Mars – «planet adı»; «mars» (nərd termini) və s. b) Bu qrupa daxil olan omonim cərgənin tərkib hissələrindən birini Azərbaycan dilindən alınma söz təşkil edir: ağıl//ağl – «ağıl»; «ağıl» (mal-qara saxlanılan yer); aşığ//aşuğ – «aşıq»; «topuqda sümük»; qaz – «qaz» (yanar kimyəvi maddə); «qaz» (quş adı) və s. c) Eyni qrupa aid omonimik cərgədə bəzən hər iki söz Azərbaycan mənşəli alınmalardan ibarət olur. Məs.: tup – Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası 106 106 «silah növü», «top»; top (oyun aləti); kuk//kük – «kök»; «ağac kökü»; ara – «məsafə»; «münasibət»; yazı//yazi – «yazı»; «çöl», «səhra»; çapundan – «yal»; «yalman» və s. 4. Müxtəlif mənalı və quruluşlu alınma sözlərin tat dilində fonetik assimilyasiya nəticəsində formaca dəyişməsi ilə yaranan omonimlər: küpük – «köpük»; «qəpik»; furmə – «ferma»; «forma»; ğəbz – «qəbz»; «mədə-bağırsaq xəstəliyi»; şutka – «diş fırçası»; «sayğac» (şotka) və s. (155, 23). Tat dilində omonimlik hadisəsi daha çox leksik yolla inkişaf etmişdir. Hazırda bu yolla omonim cərgələrin formalaşmasında çoxmənalılıq, alınma sözlər və fonetik dəyişmələrlə bağlı proseslər daha aktiv rol oynayır. Tat dilində sinonimlər. Tat dilinin lüğət tərkibi leksik-semantik söz qrupları ilə zəngindir. Bunların arasında sinonimlər xüsusi yer tutur. Sinonimləri gerçəkliyin eyni əşya, hadisə, əlamət və ya hərəkəti ilə bağlı olan, lakin müxtəlif şəkillərdə adlandırılan semasioloji hadisə kimi təyin edirlər (39; 34; 64). Fikrin ifadə formalarının zənginləşməsində, dilin məna potensialının genişlənməsində, habelə, müxtəlif üslubi çalarların yaradılma- sında sinonimlərin əvəzsiz rolu var. Məna ümumiliyinə və üslubi çalarlara malik olması sinonimləri başqa semantik söz qruplarından fərqləndirən əsas əlamətlərdir. Bütövlükdə, sinonimlik hadisəsi dildə ayrı-ayrı sözlərin leksik mənaları arasında semantik əlaqələri müəyyən edir, məna yükünün müxtəlif leksik vahidlər vasitəsilə ifadəsini təmin edir. Sinonimlər eyni bir məhfumla bağlı olduğundan, dildə ifadə rəngarəngliyi yaradır, eyni anlayışın müxtəlif çalarlarını nümayiş etdirməyə imkan verir. Sözlər arasındakı assosiativ əlaqənin xarakterindən və leksik vahidlərin mənasının Yüklə 4,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|