Gülsüm Hüseynova

 
 
       Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası  
 
 
140 
140 
Talış  dilində  də  bu  şəkilçi  işlənir:  ozolü  «xəsb»  və  s. 
(107, 19). 
-don,  -dun.  Bu  şəkilçi  isimlərə  qoşularaq,  yer,  qab,  alət 
adları  və  onların  saxlandığı  yer  mənalarını  yaradır.  Məs.: 
nimikdon  «duzqabı»,  qənddan  «qənddan»,  gilabdun  «gülab 
qabı»,  ahəşdun  «əhəng  qabı»,  ciməxotun  «paltar  yığılan  yer» 
və s. 
-dən  şəkilçisi  zərf  düzəldir.  O,  Azərbaycan  dili 
mənşəlidir. Məs.:  züdən  «tezdən»,  püşödən  «əvvəldən». Şübhə 
yoxdur  ki,  Azərbaycan  dilində  bu  şəkilçi  məhsuldar  şəkilçilər 
sırasına aiddır. 
le-.  İsimlərə  qoşularaq,  əzizləmə  və  kiçiltmə  mənası 
bildirən  sözlər  yaradır.  Məs.:  xuvarile  «bacıcan»,  burorle 
«qardaşcan»,  piyərle  «atacan»,  məməle  «anacan»,  ellə 
«uşaqcığaz», arusle «gəlinciyəz» və s. 
Yəhudi tatlarının dilində bu şəkilçi -la/-le şəklində qeydə 
alınmışdır (234, 47). 
Bu  şəkilçi  İran  dillərində,  o  cümlədən,  talış  və  kürd 
dillərində  -le,  -ile,  -ule,  -lə  formasında  işlənərək,  eyni 
semantikalı sözlər yaratmağa xidmət edir. 
-gil.  Bu  şəkilçi  qohumluq  bildirən  sözlərə  qoşularaq, 
mücərrəd  mənalı  isimlər  əmələ  gətirir.  Məs.:  xuvargil 
«bacılıq», burorgil «qardaşlıq» və s. 
İran  dillərinin  bəzilərində  də  -gili  şəkilçi  qohumluq 
bildirən  sözlərə  artırıldıqda  mücərrəd  mənalı  isim  yaradır: 
birargili «qardaşlıq», xuvargili «bacılıq».  
-saz.  Bu  şəkilçi  isimlərə  qoşularaq,  sənət,  peşə, 
məşğuliyyət  bildirir.  Məs.:  karsaz  «işçi»,  səhətsaz  «saatsaz», 
dürvənsaz  «biçinçi»,  silahsaz  «silahqayıran».  Misallar:  Bə 
muzeymun 
silahsozhan 
iş  numi  hişti.  «Muzeyimizdə 
silahqayranların da işı var». 
 
-çı,  -çi.  Bu  şəkilçi  Azərbaycan  dilinə  məxsus  olub,  tat 

---

 
 
       Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası  
 
 
141 
141 
dilinin  özünə  məxsus  sözlərinə  də  qoşularaq  sənət,  peşə, 
məşğuliyyət  sahibinin  adını  bildirir.  Məs.:  qəleyçi  «qalayçı», 
izimçi «odunçu», dürüçi «yalançı», tükunçi «dükançı», nimərçi 
«keçəçi»  və  s.  Misallar:  Ye  ta  birey,  ye  ta  nə  birey,  ye  ta 
duruğçi birey, «Biri var idi, biri yox idi, bir yalançı var idi» və 
s. 
Tat  dilində  işlənən  Azərbaycan  mənşəli  -çi,  -çı,  -luq,  -
lük,  -lü,  -süz,  -ki,  -də  sözdüzəldici  şəkilçiləri  məhsuldar 
şəkilçilər  olub,  dilin  özünə  məxsus  sözlərlə  də  işlənir,  yeni 
məfhumlar  yaratmağa  xidmət  edir.  Məs:  dürvənçi  «biçinçi», 
xiyoçi  «dəyirmançı»,  duruğçi  «yalançı»,  biluğ  «heyvalıq», 
sərlü  «başlı»,  nümüksüz    «duzsuz»,  uruzki  «ogünkü»  və  s. 
(155, 19) 
Türk  dillərinə  məxsus  -çi  şəkilçisinin  fars  dilində  geniş 
valentlik  daşıması,  müxtəlif  quruluşlu  və  mənşəli  sözlərə 
artırılaraq,  yeni  sözlər  yaratmasını  L.Peysikov  da  qeyd 
etmişdir (251 , 77). 
Müasir  fars  dilində  -çi  şəkilçisi  ərəb,  rus  və  Avropa 
dillərindən  olan  alınmalara  qoşularaq,  düzəltmə  sözlər  əmələ 
gətirir (119, 83-84). 
-gər.  Bu  şəkilçi  də  isimlərə  qoşularaq,  sənət,  peşə  və 
məşğuliyyət  bildirən  sözlər  əmələ  gətirir.  Məs.:  ləşgər  «işçi 
arı»,  kargər  «işçi»,  ahəngər  «dəmirçi».  Misallar:  İn  əng 
ləşgəri «Bu işçi arıdır». 
Bu  şəkilçi  orta  fars.  gar,  erkən  fars.  kar  variantlarında 
işlənir  (119,  83-84);  əfqan.  -gar  (<*  –  kara)  məs.:  lawqar 
«biçinçi»,  parigar  «ovsunçu»  (180,  142),  şuqnan.  –  gar 
axawcgar  «alaqvuran»  (312,  344),  orta  fars.  –  gar/kar 
hamarkar «maliyyə məmuru» (266, 71-72). 
Müasir  fars  dilində  -gər  şəkilçisi  nisbətən  az  məhsuldar 
şəkilçisidir  və  yalnız  bir  neçə  fel  kökü  və  əsaslarına  əlavə 
edilib,  onlardan  iş  görən,  sənət,  peşə  və  sahiblik  məzmununu 

---

 
 
       Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası  
 
 
142 
142 
ifadə  edən  isimlər  yaradır.  Məs.:  aşubgər  «təhrikçi,  fitnəkar», 
asofgər  «narahatlıq  salan»,  «şuluqlu»,  cuzgər  «lehimçi»  və  s. 
(68, 16). 
T.Cahangirov  –gər  şəkilçisinin  sinomorfemi  hesab  edir 
(191, 13). 
-gəri.  Bu  şəkilçi  sadə  isimlərə  qoşularaq,  konkret  və 
mücərrəd anlayışlı isimlər əmələ gətirir. Məs: elgəri «uşaqlıq», 
razigəri «razılıq», misgəri «misgərlik», düçürəgəri «sağıcılıq», 
kükgəri «oğulluq», dürügəri «yalançılıq» və s. 
Misal:  Sələmərə  sənəti  ə  əvvəli  düçürəgəri  bire 
«Sələmənin sənəti elə əvvəldən sağıcılıq olub» və s. 
-dar. 
İsimlərə  qoşularaq,  yiyəlik,  malikiyyət  və 
mənsubiyyət  məfhumunu  yaradır:  əngdar  «arıçı»,  binədar 
«sahibkar», xunadar «evdar» və s. 
Misal:  Bə  Loyic  ən  qe  inkişaf  birə  sənəthona  yeki  iş 
əngdori bire. «Lahıcda ən çox inkişaf etmiş sənətlərdən biri də 
arıçılıq olub. 
-keş,  -kəş.  İsimlərə  qoşularaq,  məşğuliyyət,  aidiyyət 
məfhumu  yaradır:  zuvolkəş  «kömürçü»,  mıxkəş  «mıxçıxaran 
(alət)»,  ziyankəş  «ziyançəkən»,  dəmkeş  «qazan,  samovar  və  s. 
ağzına qoyulan qapaq», qəməkeş «ət doğrayan balta» və s. 
Misal:  Nəzər  ə  biyori  dərmo  ki,  mıxkəçə  bicə  nohre. 
«Nəzərin yadından çıxdı ki, mıxçıxaranı hara qoyub». 
-keş,  -kəş  şəkilçisi  mənşəcə  İran  dillərində  olan 
kəsiran/kesidən  felləri  ilə  bağlıdır.  Əfqan  dilində  -kas,  fars. 
kas. Məs.: çilimkas «qəlyankeş» (180, 142). 
-əti.  Sadə  isimlərə  qoşularaq,  mücərrəd  mənalı  isimlər 
yaradır. 
Məs.: 
qohuməti 
«qohumluq», 
ziyankarəti 
«ziyankarlıq»,  bərabərəti  «bərabərlik»  və  s.  Qeyd  etmək 
lazımdır  ki,  bu  şəkilçi  qeyri-məhsuldar  şəkilçi  olub,  yalnız 
Lahıc  ləhcəsi  üçün  xarakterikdir.  Misal:  Uşuna  nəzdikə 
qohuməti uşun bire «Onların yaxın qohumluqları olub».  

---