Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili
25
dövrlərində, xüsusən ali üslubda xeyli işlənmişdir və bununla
yanaşı, fonetik cəhətdən böyük sabitlik nümayiş etdirmişdir.
Buna
Azərbaycan
dilinin
ədəbi dil və danışıq dili
səviyyələrində fars dili ilə sıx əlaqələri səbəb olmuşdur.
Tat dilində başqa mənzərə ilə qarşılaşırıq. Bu dildə pi-
yar/piyər formaları fars dilindəki pedər/pədər variantlarından
əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Bu isə qohum dillərin (fars və
tat dillərinin) bir-birindən təcrid olunması, bir-biri ilə kifayət
qədər təmasda olmaması şəraitində baş verə bilərdi. Azərbay-
canda belə bir şəraitin olması tarixin müxtəlif dövrlərində
özünü göstərmişdir. Nəticədə bəzi irandilli tayfalar, etnik
qruplar iran həyatı və fars dili ilə Azərbaycan dili vasitəsilə
əlaqə saxlaya bilmişlər.
Niştan «oturmaq» (Lah.). Müq.et: tal. nişt. Başqa İran
dillərində vəziyyət belədir: fars. neşastan, dəri. nişastan; puş-
tu. nenəstən (RPDS, 636); tac. nişastən.
Avesta ilə ortaq sözlərə aid nümunələr
Azərbaycan
Avesta
Tat
Fars
Talış
ata
pitar
piyar//piyər
pedär
pə (pıə)
qardaş
bratar
buror//burvar
bärädär
boə
baş
sarah
sər
sär
sə
diş
dantan
dandun//dəndu
dändan
dandon
dəri
çarəman
çər
çärm
pus
diz
zanu
zuni//zunu
zanu
zıno (zono)
əl
zasta
dəs(t)//des(t)
däst
das (dast)
iki
dva
du//dü//di
do
dı
yeddi
harta
həft//haft
häft
haft
yüz
sata
səd//sad
säd
sa
at
aspa
əs
zädän
asb
keçi
buza
biz//büz
bäz
bız
soruşmaq
pərəz
pursirən//pürsirən
porsidän
parse
su
ap
av//ov//oü
ab
ov
qorxmaq
tərəsbar
tərsiran//tərsirən
tärsidän
tarse
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili
26
işiqli
raoçah
rışın//ruşun
rouşän
rüşnə
ayaq
pasa
pay//poy//pö
pa
lınq, po
daş
asənga
sanq//sənq
säng
sığ, sanq
iti
tivri
tic//tij
tiz
tij
Cədvəl 2
Məfhumun ümumiran mənşəli sözlə ifadəsi
Аzərbaycan
Tat
Fars
Dəri
Puştu
Tacik
Talış
Kürd
ad
nam
nam
nam
num
nom
nom
nam
su
av/ov
ab
ab
ovc
ab
ov
av
badam
bodam
badam
bādām
bādām
bodom
badam
badem
çarx
çarx
çarx
çarx
ové
çarx
çəx
çerx
dəri
çər
çarm
çarm
rost
çarm
pus(t)
post
it
səg
səg
səg
snay
səg
sıpə
seg
ürək
dil
del
del
dil
dil
dıl
dil
ciyər
cigər
jegər
jegar
ciqar
jigar
ciqər
ceger
kürək, arxa
pişt
poşt
poşt
çā
puşt
peşt
pişt
quyruq
dim/düm
dom
dom
lakcu
dum
düm
dum
qulaq
güş
güş
goş
qvaj
guş
quş
quh
soğan
piyaz
piyaz
piyāz
piāz
piyoz
piyoz
pivaz
lobya
lubyə
lobya
lōbiyā
lobya
lubiye
lobyə
lobì
alma
sib
sib
sēb
mana
seb
sef
sév
kirpi
juji
xarpuşt
xarpuşt
xarpuşt
xorpuşt
jəjı
jújú
alt
zir
zir
zērin
kçct
zer
jiton
jér
qadın
zən
zən
ʒən
zən
zan
jen
jin
vurmaq
zərən
zədən
ʒədən
vahcl
zadan
je
jér
balqabaq
kudi
kodu
kadu
kadu
kadu
ku
kedu
nanə
nənö
nana
nānā
na’nā
nacno
nənof
hamēm
quyu
çalə/çola
çā
çāh
çā
kuduk
çol
çul/çal
Digər İran dillərində təsadüf olunmayan sözlər.
Azərbaycan tatlarının dilində digər İran dillərində müşa-
hidə olunmayan sözlər vardır. Aşağıdakı nümunələrə diqqət
edək:
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili
27
Aşdi birən «barışmaq» (Ab.). -Ki bə id hadi nə saxtən,
im aşdi birənd «Kim bayramda küsülü olur, o barışır».
Baranqu «badımcan» (Ab.). Baranqurə ni bə nümük «Ba-
dımcanı duza qoy». Müq.et: gily. badəmcan (QRS, 292), tal.
bodımcon (TalRS, 38), kürd. badrican (RKS, 36), puştu.
batinqan, torbancan, dəri. bəncən, bədincan, fars. bədencan
(PRS, 26). Bütün variantların sonunda can//cən ünsürü gəlir.
Puştu forması batinqan istisna təşkil edir. Belə hesab etmək
olar ki, -qan ünsürü daha qədim variantdır. Müq.et:
Azərabadqan → Azərbaycan.
Balustun «dirək» (Qonaq k.). Ustə bə nuqə duxtə xunə
balustun nahə «Usta təzə tikilmiş evə dirək qoyurdu». Belə
hesab edə bilirək ki, bu sözün tərkibində fonetik dəyişikliyə
uğramış sütun sözü iştirak edir (balu «uca, hündür») və s.
Bilasuvar (yə) «bulaşmış» (Quba). Əyəlun zər-tanuşun
bilasuvarmiş birə bə dərun dərəffund «Uşaqlar üst-başları
bulaşmış halda içəri girdilər» və s.
Bozə «yenə» (Ab.). Quba, Dəvəçi yaşayış məntəqələrində
bozəm formasında, işlənir. Məsələn: Dirim ki, bozəm amares
poyistes bo unca. «Gördük ki, yenə gəlib orada dayanıb» və s.
Buf el «demək» Xaçmaz, Quba, Xızı, Məlhəm ləhcələrin-
də «bətən», Lahıc ləhcəsində «guftirən» formasında işlənir.
Cora «süpürgə» (Ab.). Quba, Qonaqkənd, Xaçmaz yaşa-
yış məntəqələrində coru formasında, Lahıc ləhcəsində cezi
formasında təsadüf edirik. Məsələn: Əyal boş coru vozi saxtən
«Uşaq süpürgə ilə oynayır». Müq.et: fars. carub (PRS, 56);
gily. cəri, tal., kürd. qızi və s.
Cüra «ayrı, başqa» (Ab.). Quba, Xızı, Kilvar ləhcəsində
«cira», Lahıc ləhcəsində «bağır, üzgə» formasında eyni an-
lamda qeydə alınmışdır.
Cəncundan «xoruz döyüşdürmək» (Lah.). Bə id cavon-
Dostları ilə paylaş: |