GüLSÜm hüseynova

 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
25 
dövrlərində,  xüsusən  ali  üslubda  xeyli  işlənmişdir  və  bununla 
yanaşı,  fonetik  cəhətdən  böyük  sabitlik  nümayiş  etdirmişdir. 
Buna 
Azərbaycan 
dilinin 
ədəbi  dil  və  danışıq  dili 
səviyyələrində fars dili ilə sıx əlaqələri səbəb olmuşdur. 
Tat  dilində  başqa  mənzərə  ilə  qarşılaşırıq.  Bu  dildə  pi-
yar/piyər  formaları  fars  dilindəki  pedər/pədər  variantlarından 
əhəmiyyətli  dərəcədə  fərqlənir.  Bu  isə  qohum  dillərin  (fars  və 
tat  dillərinin)  bir-birindən  təcrid  olunması,  bir-biri  ilə  kifayət 
qədər  təmasda  olmaması  şəraitində  baş  verə  bilərdi.  Azərbay-
canda  belə  bir  şəraitin  olması  tarixin  müxtəlif  dövrlərində 
özünü  göstərmişdir.  Nəticədə  bəzi  irandilli  tayfalar,  etnik 
qruplar  iran  həyatı  və  fars  dili  ilə  Azərbaycan  dili  vasitəsilə 
əlaqə saxlaya bilmişlər. 
Niştan  «oturmaq»  (Lah.).  Müq.et:  tal.  nişt.  Başqa  İran 
dillərində  vəziyyət  belədir:  fars.  neşastan,  dəri.  nişastan;  puş-
tu. nenəstən (RPDS, 636); tac. nişastən. 
 
Avesta ilə ortaq sözlərə aid nümunələr 
 
Azərbaycan 
Avesta 
Tat 
Fars 
Talış 
ata 
pitar 
piyar//piyər 
pedär 
pə (pıə) 
qardaş 
bratar 
buror//burvar 
bärädär 
boə 
baş 
sarah 
sər 
sär 
sə 
diş 
dantan 
dandun//dəndu 
dändan 
dandon 
dəri 
çarəman 
çər 
çärm 
pus 
diz 
zanu 
zuni//zunu 
zanu 
zıno (zono) 
əl 
zasta 
dəs(t)//des(t) 
däst 
das (dast) 
iki 
dva 
du//dü//di 
do 
dı 
yeddi 
harta 
həft//haft 
häft 
haft 
yüz 
sata 
səd//sad 
säd 
sa 
at 
aspa 
əs 
zädän 
asb 
keçi 
buza 
biz//büz 
bäz 
bız 
soruşmaq 
pərəz 
pursirən//pürsirən 
porsidän 
parse 
su 
ap 
av//ov//oü 
ab 
ov 
qorxmaq 
tərəsbar 
tərsiran//tərsirən 
tärsidän 
tarse 

---

 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
26 
işiqli 
raoçah 
rışın//ruşun 
rouşän 
rüşnə 
ayaq 
pasa 
pay//poy//pö 
pa 
lınq, po 
daş 
asənga 
sanq//sənq 
säng 
sığ, sanq 
iti 
tivri 
tic//tij 
tiz 
tij 
 
 
Cədvəl 2 
Məfhumun ümumiran mənşəli sözlə ifadəsi  
 
Аzərbaycan 
Tat 
Fars 
Dəri 
Puştu 
Tacik 
Talış 
Kürd 
ad 
nam 
nam 
nam 
num 
nom 
nom 
nam 
su 
av/ov 
ab 
ab 
ovc 
ab 
ov 
av 
badam 
bodam 
badam 
bādām 
bādām 
bodom 
badam 
badem 
çarx 
çarx 
çarx 
çarx 
ové 
çarx 
çəx 
çerx 
dəri 
çər 
çarm 
çarm 
rost 
çarm 
pus(t) 
post 
it 
səg 
səg 
səg 
snay 
səg 
sıpə 
seg 
ürək 
dil 
del 
del 
dil 
dil 
dıl 
dil 
ciyər 
cigər 
jegər 
jegar 
ciqar 
jigar 
ciqər 
ceger 
kürək, arxa 
pişt 
poşt 
poşt 
çā 
puşt 
peşt 
pişt 
quyruq 
dim/düm 
dom 
dom 
lakcu 
dum 
düm 
dum 
qulaq 
güş 
güş 
goş 
qvaj 
guş 
quş 
quh 
soğan 
piyaz 
piyaz 
piyāz 
piāz 
piyoz 
piyoz 
pivaz 
lobya 
lubyə 
lobya 
lōbiyā 
lobya 
lubiye 
lobyə 
lobì 
alma 
sib 
sib 
sēb 
mana 
seb 
sef 
sév 
kirpi 
juji 
xarpuşt 
xarpuşt 
xarpuşt 
xorpuşt 
jəjı 
jújú 
alt 
zir 
zir 
zērin 
kçct 
zer 
jiton 
jér 
qadın 
zən 
zən 
ʒən 
zən 
zan 
jen 
jin 
vurmaq 
zərən 
zədən 
ʒədən 
vahcl 
zadan 
je 
jér 
balqabaq 
kudi 
kodu 
kadu 
kadu 
kadu 
ku 
kedu 
nanə 
nənö 
nana 
nānā 
na’nā 
nacno 
nənof 
hamēm 
quyu 
çalə/çola 
çā 
çāh 
çā 
kuduk 
çol 
çul/çal 
 
 
 
Digər İran dillərində təsadüf olunmayan sözlər. 
  
Azərbaycan  tatlarının  dilində  digər  İran  dillərində  müşa-
hidə  olunmayan  sözlər  vardır.  Aşağıdakı  nümunələrə  diqqət 
edək: 

---

 
 
 
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili  
 
27 
Aşdi  birən  «barışmaq»  (Ab.).  -Ki  bə  id  hadi  nə  saxtən, 
im aşdi birənd «Kim bayramda küsülü olur, o barışır». 
Baranqu «badımcan» (Ab.). Baranqurə ni bə nümük «Ba-
dımcanı  duza  qoy».  Müq.et:  gily.  badəmcan  (QRS,  292),  tal. 
bodımcon  (TalRS,  38),  kürd.  badrican  (RKS,  36),  puştu. 
batinqan,  torbancan,  dəri.  bəncən,  bədincan,  fars.  bədencan 
(PRS,  26).  Bütün  variantların  sonunda  can//cən  ünsürü  gəlir. 
Puştu  forması  batinqan  istisna  təşkil  edir.  Belə  hesab  etmək 
olar  ki,  -qan  ünsürü  daha  qədim  variantdır.  Müq.et: 
Azərabadqan →  Azərbaycan. 
Balustun  «dirək»  (Qonaq  k.).  Ustə  bə  nuqə  duxtə  xunə 
balustun  nahə  «Usta  təzə  tikilmiş  evə  dirək  qoyurdu».  Belə 
hesab  edə  bilirək  ki,  bu  sözün  tərkibində  fonetik  dəyişikliyə 
uğramış sütun sözü iştirak edir (balu «uca, hündür») və s. 
Bilasuvar  (yə)  «bulaşmış»  (Quba).  Əyəlun  zər-tanuşun 
bilasuvarmiş  birə  bə  dərun  dərəffund  «Uşaqlar  üst-başları 
bulaşmış halda içəri girdilər» və s. 
Bozə «yenə» (Ab.). Quba, Dəvəçi yaşayış məntəqələrində 
bozəm  formasında,  işlənir.  Məsələn:  Dirim  ki,  bozəm  amares 
poyistes bo unca. «Gördük ki, yenə gəlib orada dayanıb» və s. 
Buf el «demək» Xaçmaz, Quba, Xızı, Məlhəm ləhcələrin-
də «bətən», Lahıc ləhcəsində «guftirən» formasında işlənir. 
Cora  «süpürgə»  (Ab.).  Quba,  Qonaqkənd,  Xaçmaz  yaşa-
yış  məntəqələrində  coru  formasında,  Lahıc  ləhcəsində  cezi 
formasında təsadüf edirik. Məsələn: Əyal boş coru vozi saxtən 
«Uşaq  süpürgə  ilə  oynayır».  Müq.et:  fars.  carub  (PRS,  56); 
gily. cəri, tal., kürd. qızi və s. 
Cüra  «ayrı,  başqa»  (Ab.).  Quba,  Xızı,  Kilvar  ləhcəsində 
«cira»,  Lahıc  ləhcəsində  «bağır,  üzgə»  formasında  eyni  an-
lamda qeydə alınmışdır. 
Cəncundan  «xoruz  döyüşdürmək»  (Lah.).  Bə  id  cavon-

---