Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri
205
sonralar bəraət almış, ömrünün sonlarına qədər doğma
kəndlərində yaşamış İsmayıl Qarayevin əsərləri bədii jəhətdən
dəyərli əsərlərdir.
Mikayıl Rzaquluzadə nasir, şair, tərjüməçi kimi zəngin
yaradıjılığı ilə tanınır. 20-dən çox («El güjü», «Ağ dana», «Qu
gölü», «İstək», «Dan söküləndə». «Ölkənin çiçəkləri»,
«Nəsillərdən-nəsillərə», «Yaz günəşi» və s) bədii kitabların
müəllifidir. Ədəbi fəaliyyətə 1923-jü ildə «Abdulla Şaiq»
kitabçasına daxil edilmiş «Müəllim» şeiri ilə başlayan M.
Rzaquluzadənin dünya və keçmiş SSRİ xalqlarının ədəbiy-
yatından tərjümələri var. 60-dan çox tərjümə kitablarının
müəllifi M.Rzaquluzadənin tərjüməçilik fəaliyyətinin geniş-
liyi, zənginliyi insanı heyran qoyur. Onun tərjümələrində
Nizami, Y.Lebedinski, T.Oldrij, R.Kiplinq, M.Şoloxov,
A.Düma, İ.S.Turgenev, A.Darbni, L.Tolstoy, S. Svift və adını
çəkmədiyim onlarja sənətkarların əsərlərini dilimizə tərjümə
etməklə dünya ədəbiyyatı haqqında Azərbayjan oxujularının
biliklərini dərinləşdirmiş, ədəbiyyata marağı güjləndirmişdir.
XX ƏSRİN 60-80 -jı İLLƏR ƏDƏBİYYATI,
SENZURA...
XX əsrin 50-ji illərinin sonu, 60-jı illərin əvvəllərində
sovet jəmiyyətində şaxtası qılınj kimi kəsən kommunist ideolo-
giyasının buzu yavaş-yavaş sınmağa başladı. Sosia-lizm
realizm metodu ədəbi yaradıjılığa polad kimi sərt təzyiqini artıq
göstərə bilmirdi. Yazıçının müstəqil düşün-mə, yaratma hissi,
azadlıq duyğuları bu polad hasarları uçururdu, sənətkar istəyi
bu buxovları qırırdı. Cəmiyyətdə gedən qurujuluq işləri, hər
Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli
206
sahədə özünü göstərən müvəf-fəqiyyətləri ilə yanaşı, qüsurları,
problemləri ilə də ədəbiy-yatın mövzusuna çevrilirdi.
Repressiya, şəxsiyyətə pərəstişin fajiəvi nətijələri, stalinizm
siyasətinin dəhşətləri ədəbi mövzulara yol alırdı. Sovet
kommunist
ideologiyasının
Azərbayjan
vətəndaşlarına,
bütövlükdə Azərbayjana, onun alim, ziyalı, kütləsinə vurduğu
zərbələr ifşa edilirdi. Buxov-lanmış ədəbiyyat kommunist
ideologiyası, sosializm quruju-luğu çərçivəsindən çıxırdı,
ümumbəşəri mövqe tuturdu, insanın daxili aləminə, mənəvi
dünyasına maraq artırdı. Yazıçı psixologiyasında çərçivələr
görünməməkdə idi. Kom-munist ideologiyasına zidd əsərlər
çətinliklə də olsa yaran-maqda idi. 50-60-jı illərdə ədəbiyyata
gələn yeni istedad sahibləri əvvəlki yazıçı nəslindən fərqli
düşünjələrlə yaşayıb-yaradır. Ədəbi prosesdə yeni bir ab-hava
duyulur. Bu da ədəbiyyatımızın, Azərbayjan ədəbiyyatının
ümumi xarak-terinə, məzmununa «həllediji təsir» göstərirdi, bu
da təbii idi, hər dövrdə jəmiyyətin aparıjı qüvvələri olan
alimlər, şairlər, yazıçılar, dramaturqlar mövjud jəmiyyətlərində
gördükləri çatışmazlıqlarla barışmamış, bu və ya digər şəkildə,
sətiraltı mənalarla, üstüörtülü kinayələrlə, müəyyən simvolik
vasitə-lərlə öz etirazlarını ifadə etmişlər. İjtimai fikir tarixində
belə hallar həmişə olub. Elə 50-ji illərdə kommunist sisteminə,
onun siyasətinə belə sətiraltı mənalarla etiraz edənlərdən birinin
Rəsul Rza olduğunu tənqidçilər xüsusilə qeyd edir-lər. Onun
«Rənglər» silsilə şeirlərini, «Tez yazan qızlar», «Sarı dana»,
«Balıq olmaq istəyirəm» və s. şeirlərini buna nümunə gətirirlər:
«Bizim böyük bir əminliklə gəldiyimiz ən maraqlı qənaətlərdən
biri belədir ki, həqiqətən də 60-jı illərin poeziyası və onun
yaradıjıları məhz Rəsul Rzadan təsirlənən o zaman hələ yeni-
yeni şeirə-sənətə gələn javan-lardan ibarət olmuşdur. Məzahir
Daşqın, Fikrət Qoja, Fik-rət Sadıq, Əli Kərim, İsa
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri
207
İsmayılzadə,Tofiq Bayram, Cabir Novruz, Sabir Rüstəmxanlı,
Ramiz Rövşən, Vaqif Səməd-oğlu, Vaqif Cəbrayılzadə və s.
özlərinin poetik yolunun başlanğıjında onun qayğısını görmüş
və bilavasitə öz həyatlarında onun təmasını duymuşlar.
Sonralar onlardan bəziləri ənənəvi şeir formasına keçsələr də,
məna və mahiyyət dəyişməz qaldı» (Müasir Azərbaycan
ədəbiyyatı. I cild. Bakı. 2007).
Alimlər, tənqidçilər Rəsul Rzanın poeziyasının həm
məzmun, həm forma etibarilə də novator mahiyyət daşıdığını
təsdiq edən çoxlu sayda faktlara mürajiət edirlər.
60-jıların bədii irsi Rəsul Rza kimi novator şairin diq-
qətindən yayınmadı. O, böyük səmimiyyətlə qeyd edir ki,
mənim ikinji istedadımın doğuluşunda zaman, dövr, mühit
həllediji rol oynamışdır. Böyük şair təbii bir təvazökarlıqla onu
da əlavə edir ki, onların-60-jıların şeirlərini oxuyanda
düşünürəm, «illərlə görüb yanından keçdiyim şeylər gözümdə
yeni rənglərlə janlanır. Bu şeirləri oxuyanda özümü daxilən
əvvəl olduğundan artıq zənginləşmiş hiss edirəm. Bəzi detallar
gözümdə böyüyür, yeni məna kəsb edir. Onlar məndə riqqət, ya
təəssüf, həsrət, ya ümid dolu xatirələr oyadır. Əgər şair qardan
yazmışdırsa, qarda, ağajdan yazmışdırsa, ağajda, gözlərdən
yazmışdırsa, gözlərdə nə isə bu vaxta qədər duyub dərk
etmədiyim yeni çalarlar, qoxular, rənglər duyur, görürəm.
Mənjə, həqiqi poeziyanın yolu budur».
Öz köhnə yolları ilə gedən «quruluşa səjdə edir, jəmiy-
yətdə gedən yeniləşməni, jəbhələnməni görmür, «bəziləri isə
gah nala, gah da mıxa vuraraq dumanlı, mübhəm bir xaos
yaradır» və bütün bunlarla yanaşı, «hazırda çağdaş şeiri-mizin
klassikləri, komandanları adlandırıla biləjək, öz xal-qına,
vətəninə həmişəki kimi təmənnasız xidmət edən digər
şairlərimiz yenə də günün ən aktual problemlərinə əks-səda
Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli
208
verir, insanları düşündürən, jəmiyyətə lazım olan mövzu-ları,
mətləbləri ön plana çəkirdi. Bunlar hazırda yaşlaşmış, lakin
yenə
də
yazıb-yaratmaqdan
doymayan,
şeirimizin,
ədəbiyyatımızın qeyrətini çəkən söz ustaları idi».
60-jılar nəslinin nümayəndələri bu dövrün tənqidinin
zəifliyindən, ədəbiyyata gələn bu nəslin şair və yazıçılarının öz
tənqidçilərinin yetişməməsindən gileylidirlər. Çox maraqlı
haldır ki, məhz həmin altmışınjılarla yanaşı bir dövrdə
ədəbiyyatşünaslar, alimlər, tənqidçilər nəsli fəaliyyət göstərirdi,
anjaq nədənsə onların sosializm realizmi metoduna-kommunist
ideologiyasına zidd getməyə jəsarətləri çatmırdı.
Məhz bu altmışınjılar nəslinin bəzi nümayəndələrinin
yazdıqları əsərlərin Yazıçılar İttifaqının Natəvan klubunda
müzakirəsində iştirak etmək bizə nəsib olub. Yadımdadır, Xəlil
Rzanın kitabı «qayçılananda» ajıqlı, qəzəbli səsi, hətta
söyüşləri.. Məmməd Arazın əsəbi halda tez-tez yerindən qalxıb
oturması.... Məhz bu yeni ovqat narahatlıq doğururmuş... Nə
isə, bu ayrıja bir tədqiqat işinin mövzusudur...
60-jılar nəslinin yaradıjılığı az da olsa son illərdə tədqiq
və tədqiqata jəlb edilir. Amma bu dövrün ədəbi prosesinin
Azərbayjan ədəbiyyatının ümumbəşəri keyfiyyətləri, dünya
ədəbiyyatı arenasındakı yerini üzə çıxarmaq üçün obyektiv,
vijdanlı tənqidçilərinin yolunu gözləyir.
Şairlərin yaradıjılığında ana Vətən, onun müasir ijtimai
yaraları, dünya, kainat, insan, müharibə, sülh, həyata, insana
sevgi hissləri, özünə, soykökünə qayıdış, yeniləşməyə,
tərəqqiyə, dünyəviliyə meyil güjlü idi. 60-jılar nəslinin
görkəmli şairlərindən olan Fikrət Qoja ədəbiyyata 1956-jı ildə
«Kirpi» curnalının səhifələrində nəşr edilən «Bajıqızı» şeiri ilə
gəlmiş və tez bir zamanda ədəbi ijtimaiyyətin diqqətini jəlb
etmişdir. Moskvada beş illlik Qorki adına «Ədəbiyyat»
Dostları ilə paylaş: |