Gülxani pənah salatin əHMƏdli azərbaycan ədəbiyyatı

 
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 
 
121 
kommunist  senzurası  idi.  Bu  poemada  qızğın  vətənpərvərlik 
ruhu, Səməd Vurğun poetikasının gözəlliyi əsasdır. Azərbayjan 
şeirinin,  dram  dilinin  nadir  injisi  kimi  dəyərləndirilən  əsərdə 
dramatik replikalar,  nəsrlə  yazılan dramatik replikalardan daha 
«yığjam»,  «yüksək  şeiriyyətə»  malik  olduğu  dönə-dönə  qeyd 
edilmişdir.  
Nizaminin  «Leyli  və  Məjnun»,  Ş.  Rustavelinin  «Pə-ləng 
dərisi  geyinmiş  pəhləvan»,  A.S.Puşkinin  «Yevgeni  One-gin», 
Maksim  Qorkinin  «Qız  və  ölüm»  poemalarını,  İ.  Çav-
çavadzenin  «Şair»,  «Vətən»,  C.Cambulun  «Ellər  baharı» 
şeirlərini  dilimizə  yüksək  sənətkarlıqla  tərjümə  etmişdir. 
Oricinal keyfiyyət baxımından da şairin tərjümələri seçilir. 
S.Vurğunun  «Şairin  andı»  (1939),  «Fanar»  (1932), 
«Könül  dəftəri»  (1934),  «Şeirlər»  (1935),  «Azad  ilham» 
(1939),  «Səadət  uğrunda»  (1942),  «İstiqbal  təranəsi»  (1947), 
«Muğan» (1950),  «Aygün» (1956),  «Dağıstan» (1940),  «Dram 
əsərləri»  (1950),  «Dünyanın  xəritəsi»  (1951)  kitabları  çap 
olunmuşdur.  Ölümündən  sonra  «Çiçək»  (1957),  «Liri-ka» 
(1957),  «Komsomol  poeması»  (1958),  «Seçilmiş  əsərləri    2 
jilddə  (1966),  «Azərbayjan»  (1970),  «Böyük  sənət  uğ-runda» 
(1970),  «Əsərləri  5  jilddə  (1972)  və  s.  kitabları  nəşr  edilib. 
Əsərləri,  bir  sıra  kitabları  rus,  gürjü,  türkmən  və  b.  xalqların 
dilində  çap  edilib.  1954-55-ji  illərdə  3  jildliyi,  1960-1972  ji 
illərdə 6 jildliyi, 1985-ji ildə 7 jildliyi nəşr edilmişdir.  
1935-1945-ji  illər  arasında  şairin  yaradıjılığında  yeni  bir 
dövr  açılır.  Müasir  siyasi  hadisələr,  yeni  məfkurənin  ardıjıl 
təbliği,  müharibənin  odlu-alovlu  illəri,  arxa  jəbhə,  ön  jəbhə 
əsgərlərinin,  zəhmətkeşlərinin  vətəni  təhlükədən  qur-tarmaq 
üçün apardığı mübarizə şairin yaradıjılığında mü-hüm yer tutur. 
Onun  əsərlərindəki  «filosof  xəyalı»,  alim  təmkini,  təfəkkür 
üstünlüyü,  həyatı,  hadisələri,  adamları  hər  tərəfli,  birinji 
                                                    Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli
                                                   
 
 
122 
növbədə 
məfkurəvi 
tərəfdən, 
yəni 
məna 
jəhə-tindən 
işaqlandırma»  qabiliyyəti,  təbiət  mövzusunun  onun  şeirlərində 
«başqa  bir  məzmun  və  keyfiyyət  kəsb  etməsi,  «realizm  işində 
romantikasının  da  «yeni  keyfiyyət»  daşıma-sı,  yaratdığı 
əsərlərdə  «həyata  arxalanıb  qanadlı  xəyala  meyil  etməsi» 
tənqidçilərin tədqiqatında araşdırılır, təhlilini tapır.  
Meyvəsiz ağajdır xəyalsız insan. 
Günəşsiz bir bahar saralıb solar. 
Xəyalsız gələjək qaranlıq olar 
-deyən  şairin  duyğularında  tənqidçilər  «bu  xəyalın  zəminsiz, 
bünövrəsiz»  olmadığını  söyləyir:  «S.Vurğunda  xəyal  ijtimai 
hadisələrin  istiqamətveriji  jəhətlərini  tapıb,  ilk  sıraya  çəkmək 
və  onları  yüksək  əməllər  baxımından  mənalandırmaq  şəklində 
verilir.  Adamların  şəxsi,  daxili aləmi  lirik üslubla veriləndə də 
Səməd  Vurğun  gələjəyi,  ideallarla  yaşamağı  və  fərəhlənməyi 
unutmur.  Bu  hal  şairə  imkan  verir  ki,  hadisələri  bəsitlikdən, 
məişətin  min  jür  xırdalığından  xilas  edib,  onları  tarixin  əsas 
inkişaf qanunları ilə işıqlandırsın» (M.Cəlal).  
Onun  beynəlxalq  mövzuda,  müasir  dövrün  proseslərini 
özündə  əks  etdirən  «Zənjinin  arzuları»  poeması  «məzlum 
xalqların,  imperialist  qüvvələrin  pənjələri  altında  əzilmək-dən 
təngə  gələn  xalqların,  xüsusilə  qara  dərili  xalqların  fa-şizmə, 
dünya imperializminə qarşı «quruluş mübarizəsini» təsvir edən 
sağlam  siyasi  istiqamətli  əsəridir  və  bu  mövzuda  şairin  silsilə 
şeirləri («Mən də bir əsgər kimi», «Ölüm kürsüsü», «Yandırılan 
kitablar»  və  s.)  vardır  və  burada  həm zənjinin taleyi göstərilir, 
həm  də  imperializmin  yırtıjı,  qəd-dar  siması  ifşa  edilir:  «Zənji 
kimdir?  O,  Amerika  imperia-listlərinin  zülmü  altında  yaşayan 
və  əsrlər  boyu  istismar  məngənəsində  sıxılan  bir  xalqın  tipik 
nümayəndəsidir.  İndi,  bütün  xalqların  öz  azadlıqları  uğrunda  
ayağa qalxdıqları bir zamanda, şübhəsiz ki, «iliyinə bıçaq daya-

---

 
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri 
 
123 
nan» qara zən-ji «ayaqdakı tüfəng kimi açılajaqdır», «qəfəsdəki 
pələng kimi zənjirini gəmirəjəkdir».  Zənji üzünü  tərəqqipərvər 
bəşəriyyətə,  azad  xalqların  nümayəndələrinə  tutaraq  dollar 
dünyasının zülm və işgənjələrindən ajı-ajı şikayətlənir: 
-Amerika, yeni dünya, Vətənimdir, dedim bayaq, 
Qızıl, gümüş mədənidir yarandığım qara torpaq. 
Fəqət, mənim bu torpaqda yaşamağa haqqım varmı? 
Vətənsiz də insan olan insan kimi yaşayarmı?» 
Səməd  Vurğun  gözəl  şair,  epik  əsərlər,  dram  əsərlər 
müəllifi, tərjüməçi,  siyasi xadim olmaqla bərabər yüksək elmi-
nəzəri  məsələləri özündə ehtiva edən  fikirlər  müəllifidir.  Onun 
tribunalardan  müxtəlif  qurultaylarda  söylədiyi  məruzələrdə 
ədəbiyyatımızın  düzgün  fəaliyyəti,  sənət,  yaranan  əsərlər, 
poeziyanın  inkişaf  istiqamətləri  öz  əksini  tapır.  1954-jü  ildə 
Sovet yazıçılarının II Ümumittifaq qurultayın-dakı məruzəsində 
lirika 
haqqında 
söylədiyi 
fikirlər, 
xalq 
ədəbiyyatının 
toplanması,  nəşri  ilə  bağlı  dəyərli  fikirləri  var:  «Həyatımızın  
çoxtərəfli  və  rəngarəng    olması  lirik  formala-rın  da 
rəngarəngliyi  üçün  imkan  yaradır,  lirik  şairdən  su-rətlərin 
müxtəlifliyini,  janlılığını  və  boyaların  rəngarəng  bolluğunu 
tələb  edir.  Lirika  zəmanəmizin  ən  qabaqjıl    ide-yalarını  təbliğ 
edərək  vəhşi  eqoizm  əleyhinə  insanı,  onun  iradəsini  və 
şəxsiyyətini  zəiflədən  və  pozğunlaşdıran  bədiilik  əleyhinə, 
insanı  şikəst  edən,  fəaliyyətsizliyə  çəkən  hisslər  əleyhinə 
mübarizə aparır, yeni insani hissləri təsdiq edir». 
Müasir  Azərbayjan  şeirinin,  müstəqil  poetik  istiqamətin 
formalaşmasında  ardıjıl,  sistemli  mübarizə  aparan  Rəsul 
Rzadır.  Yaradıjılığının  ilk  günlərindən  yaratdığı  əsərlərlə 
Azərbayjan poeziyasının zirvələrinə yüksələn Rəsul Rza böyük 
sənətkarlar  arasında  özünəməxsus  yer  tutmuşdur.  «Bu  yolda 
istər  sənətkarlıq  baxımından,  istərsə  də  obyektə  münasibətdə 
                                                    Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli
                                                   
 
 
124 
şairin  yaradıjılıq  tərəddüdləri  bəlkə  də  olmalıdır:  otuzunju, 
qırxınjı,  əllinji,  altmışınjı  illərin  şairləri,  mövzu  müxtəlifliyinə 
baxmayaraq  bir-biri  ilə  səsləşir.  Onların  hamısında  Rəsul  Rza 
ruhu vardır» (Y.Seyidov). 
Rəsul  Rza  Azərbayjan    poeziyasında  sərbəst  vəznin 
möhtəşəm  abidəsini  qaldırıb.  Ondan  əvvəl  də  Azərbayjan  
ədəbiyyatında  sərbəst  şeir  nümunələri  olmuşdur.  Anjaq  po-
eziyamızda  sərbəst  şeirə  vətəndaşlıq  hüququ  qazandırıb,  onu 
istiqamətləndirib,  başqa  vəznli  şeirlər  səviyyəsinə  qaldırıb: 
«Onun  sərbəst  şeirləri  formasına  eləjə  də  mövzusuna, 
məzmununa, həyat həqiqətinin ifadə tərzinə görə də heja vəznli 
şeirlərdən  fərqlənir.  Tənqidçilər,  dilçilər  onun  heja  vəznli 
şeirlərinin «əksəriyyətində xəfif bir romantika izləri görünürsə, 
sərbəst  şeirləri  realistliyi  ilə  səjiyyələnir.  Birinjilərdə  hiss, 
ikinjilərdə 
fikir  güjlüdür»-deyirlər.  Məmməd  Arif 
bu 
fikirlərində haqlıdır ki, «fikir Rəsul Rza şeirlərinin hərəkətveriji 
qüvvəsini, onun mayasını təşkil edir». 
 Rəsul  Rza  heja  vəzninin  bütün  əsas  ölçülərində  şeirlər 
yazmışdır.  «Bunların  içində    «Beşik  nəğməsi»,  «Oğullar», 
«Pioner  qızım»-yeddilik,  «Dəniz»,  «Gözəl»,  «Bülbül»-sək-
kizlik,  «Bəxtiyar»-onluq,  «Şam»-on  üçlük,  «İki  lövhə»,  «Bakı 
danışır»,  «Firdovsiyə»-on  dördlük,  «Yurdumuzun  qəhrə-
manları»,  «İntiqam»-on  beşlik,  «Lövhə»,  «Vətən»,  «Pilot 
qardaş»-on  altılıqdır.  Yeddi,  səkkiz  hejalı  şeirləri  kimi  on  beş, 
on  altı  hejalı  şeirləri  də  rəvan  oxunandır,  Rəsul  Rzanın  heja 
vəznində  yazdığı  şeirləri  də  onun  yaradıjılığında  əhəmiyyətli 
yer  tutur.  Doğrudur,  sərbəst  şeir  poeziyamızın  inkişafının 
müəyyən  mərhələsində  meydana  gəlib,  böyük  bir  inkişaf  yolu 
keçib, formaja fərqlənsə də, klassik poeziyamızla bağlıdır, heja 
vəznindən,  hətta  əruzdan  da  qidalanır.  Azərbayjan    sərbəst 
şeirini  bu  milli  zəmindən  ayırmamalıyıq.  Rəsul  Rza 

---