Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri
125
yaradıjılığında sərbəst şeir daha jiddi inkişaf etdirilib, qol-
qanad atıb, onun sayəsində sərbəst şeir yaradıjıları, özü də bu
dəyərli bədii əsərlər bu formada yaranıb, oxujunu öz sehrində
əritməyi bajarır. Bəzi şairlər bu şeir şəklindən sui-istifadə edib,
qarışıqlıq tənqidçilərin etirazına səbəb olub. Onlarda sərbəst
şeirlə daxili qafiyəli, ritmli nəsr əsəri olan mənsur şeir bir-
birinə qarışır, nəsrlə şeir arasına körpü salınır, bu müxtəlif
canrların dilləri eyniləşməyə doğru gedir. Bu isə artıq sərbəst
şeir problemlərinin sərhəddini aşıb nəzm və nəsr məsələsinin
ümumi probleminə çevrilir və narahatlıq yaradır. Nəzərə almaq
lazımdır ki, sərbəst şeir də şeirdir, nə qədər sərbəst olsa da,
özünəməxsus xüsusiyyətləri nə qədər çox olsa da, yenə şeirdir
və şeirin ümumi tələblərinə tabe olmalıdır (Y.Seyidov).
Rəsul Rza məhz bu vəznin öyrədilməsi yolunda öz
şeirləri ilə əsl müəllim, bir məktəb oldu. Özündən sonra bu
vəznin mükəmməl nümunələri ilə Fikrət Qoja, Fikrət Sadıq, Əli
Kərim, İsa İsmayılzadə... kimi ədəbiyyat aləmində öz sözünü,
imzasını qoymuş şairlər yetişdi.
Rəsul Rza «Bir gün» şeiri ilə ədəbiyyata gəlib. Dövrün
mətbu orqanlarından «Dan ulduzu», «Yeni fikir», «Şəfəq»in
səhifələrində dərj olunan «Oğul qatili», «Dilarə» hekayələri,
şeirləri, bir sıra məqalələri onu ədəbiyyat aləmində tanıdıb.
Sənətiylə xalqa, millətə xidmət edən şair ilk qələm
təjrübələrindən son əsərinə qədər bir amala söykənmiş, yazıb-
yaratmış, novator şair kimi yüksək qiymətləndirilmişdir.
Ümummilli liderimiz, ədəbiyyatımızın mənəvi dostu Heydər
Əliyev yazır: «Rəsul Rza yaradıjılığının səjiyyəvi xüsusiy-yəti
ondan ibarətdir ki, dünya ədəbiyyatının, inqilabi rus
poeziyasının ən yaxşı nümunələrinin təsiri altında, böyük
Mayakovskinin poetik irsinin səmərəli təsiri altında o, zəngin
milli
ədəbi
əməllərdən
istifadə
edərək,
Azərbayjan
Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli
126
poeziyasında bir novator kimi çıxış etmiş, Azərbayjan poe-
ziyasını yeni bədii ifadə vasitələri ilə, yeni şeir formaları ilə
zənginləşdirmişdir».
Rəsul Rza haqqında dövlət başçısı da, alim də, şair də,
bəstəkar da, rəssam da öz duyğularını bir oxuju kimi bölüşür.
Fikirlər, sözlər, düşünjələr bir nöqtəyə jəmləşir. Rəsul Rza
yaradıjılığının milliliyi və bəşəriliyi inkarolunmazdır. Toğrul
Nərimanbəyovun bu sözlərindəki bir həqiqəti etiraf etmək
hamımızın mənəvi borjudur: «Rəsulu oxuyanda hiss edirəm ki,
müasir dünyamızı düşündürən problem məsələlər hər dəqiqə
onu narahat edir. Şairin duyğu və düşünjələri bəşəri çeşmədən
qidalanır. Lakin bu əlamət Rəsulun poeziyasındakı xəlqiliyə,
milliliyə ziyan gətirmir, əksinə, onu yeni–yeni keyfiyyətlərlə
zənginləşdirir, inkişaf etdirir, tamamlayır. Rəsul haradan, nədən
yazırsa yazsın ilk sətirlərini oxuyan kimi duyursan ki, o, Azəri
şairidir. Bu torpağın oğludur, bu yerin havası ilə nəfəs almışdır.
Öz milli zəmini üzərində yüksələn sənətkar üçün bundan da
böyük xoşbəxtlik olar-mı? Gələjəkdə onun dərin məzmunlu
əsərlərinə illüstrasiya-lar çəkiləjək bir rəssam kimi məni
düşündürür».
Rəsul Rza müharibə illərində qələmiylə yanaşı süngüsüy-
lə də döyüşə girir. 1941-ji ildə Azərbayjan dilində qəzet
çıxarmaq üçün Krıma göndərilən Rəsul Rza müharibənin
dəhşətlərini gözləri ilə görür. «İntiqam, intiqam» (1943),
«Vətən» (1942), «Qəzəb və məhəbbət» (1943) kitablarında
qəzəbini, düşmənə nifrətini, düşməndən qisas almaq hissini ifa-
də edən əsərləri toplanıb. «Vəfa», «Sevgilim», «Bəxtiyar»,
«Azərbayjan döyüşçülərinə» şeirlərində bu döyüş ruhu, qəzəb,
nifrət «duyğusu», qələbəyə inam əsasdır.
Rəsul Rza döyüşlərdə, müharibədə təkjə bir şair kimi
şeirləri ilə çıxış etmirdi. Azərbayjan döyüşçülərinin qəhrəman-
Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri
127
lığını qələmə almırdı, onların igidliklə faşizmə qarşı mü-
barizədə hünər və jəsarətini tərənnüm etmirdi, o həm də
minlərlə stalinizm siyasətinin qurbanı olan müharibədə də guya
«yetərinjə
döyüş
komandirlərinin
sözünü
eşitməyən,
intizamsız» adlandırılan, əslində isə bütün varlığı ilə faşizmə
qarşı vuruşan Azərbayjanlı döyüşçülərin qayğılarını, problem-
lərini dövlət səviyyəsində qaldıran qorxmaz, jəsarətli
«döyüşçü» idi. «Vəfa» pyesində də, jəbhədən yazdığı şeirlərdə,
oçerklərdə də məhz azərbayjanlı əsgərlərin, zabitlərin, ko-
mandirlərin, pilotların, sanitarların, şəfqət bajılarının hünə-
rindən ağız dolusu danışarkən, ardıjıl surətdə yazarkən R.Rza
yalançı bir mifi-guya azərbayjanlıların vuruşmaq istəmədikləri,
döyüşə
bilmədikləri,
rəşadətsizliyi,
hətta
fərariliyi,
xəyanətkarlığı haqqında bəzi sovet dairələrinin qəsdən,
bilərəkdən yazdığı və yaydığı mifi darmadağın etmək istə-
yirdi». Onun Krım jəbhəsindən qayıdan kimi Azərbayjan
hökumətinin başçısına ünvanladığı məktubu jəsarətli şairin
vətəndaş səsi idi.
«Bakı danışır», «Vətən, «Leninqrad», «Yurdumun qəh-
rəmanı», «And», «İntiqam», «Pilot qardaş», «Sovet tankı», «Üç
oğul», «Əsgər anasının sözləri», «Əsirin dedikləri», «416»,
«Gəlsə də, gəlməsə də», «Vətənə hədiyyə» kimi əsər-lərində
müharibə, onun ağrısı, ajısı, fajiəsi, «jiddi düşün-dürüjü sosial
siyasi situasiyalar» əks etdirilir.
Müharibədən sonra da yazdığı bir çox əsərlərində sülh,
demokratiya əsas mövzusudur. Dünyanın bir çox yerlərində
olan, xalqların milli azadlıq uğrunda mübarizələrinə biganə
qalmayan, Afrika ölkələrinin qara dərili zənjilərinin müs-
təmləkə zənjirindən qurtulması üçün apardığı mübarizələri
görən narahat qəlb sahibi bunları şeirlərinin, iri həjmli
poemalarının mövzusuna çevirir. Bu da şeirlərində, əsər-lərində
Gülxani Pənah, Salatın Əhmədli
128
Rəsul Rzanın «insan konsepsiyası»nın, «əvəzsizliyi»nin bir
problem kimi qoyulması haqqında fikirlərin doğruluğundan
xəbər verir. «Ümid yollarında», «Güllük», «Qara dəniz
sahilində», «Ömür keçdi, gün keçdi» kimi əsərlərində «bu
problemin həlli» məsələləri əsasdır.
Rəsul Rzanın poemaları yaradıjılığında mühüm yer tutur.
«Almaniya», «Ana», «Lenin», «Qızılgül olmayaydı», «Füzuli»,
«Bir gün də insan ömrüdü», «Hilal» kimi poemaları epik
poeziyanın gözəl nümunələridir. Bu poemalar ədəbi tənqidin
təhlilində əsas mövzulardır. Bu poemalardan «Qızılgül
olmayaydı»
poeması
repressiya
qurbanı,
Azərbayjan
poeziyasının qüdrətli nümayəndəsi Mikayıl Müşfiqə həsr
olunub. Əsərin oricinal keyfiyyətləri, Rəsul Rza yaradı-
jılığındakı özünəməxsusluq, düşünmə, düşündürmə bajarığı
diqqəti jəlb edir.
«1418», «Bir gün də insan ömrüdür» poemasında şairin
«oricinal, maraqlı priyomlar vasitəsilə həqiqi insan, əsl
vətəndaş obrazı yaratmağa müvəffəq olduğu, «1418»də «fakt
və sənədlərdən», hadisə və epizodlardan daha çox müharibə
dövrünün özü, psixologiyası, hiss və təfəkkürlərdə dərki» şairi
«maraqlandırdığı» tənqidçilərin fikirlərində əsasdır.
Ümumiyyətlə, Rəsul Rzanın «Pənjərəmə düşən işıq»,
«Duyğular, düşünjələr», «Mənim fikrimjə», «Vaxt var ikən»,
«Kövrək budaq», «İşıqlar üşüyəndə», «Calasan günü günə»,
«Hava haqqında», «Seçilmiş əsərləri» 4 jilddə, «Gü-neylər,
quzeylər», «Çöl quşları», «Lirika», «Seçilmiş əsərləri (5
jilddə), «Mən torpağam» kimi əlliyə yaxın kitablarında
toplanan əsərləri haqqında tənqidçilər həqiqəti deyir ki:
«R.Rzanın
çox
zəngin
poetik
yaradıjılığı
Azərbayjan
poeziyasında mühüm bədii hadisələrdən biridir. Ümumi-likdə
şairin yaradıjılığı Azərbayjan sovet dövrü poeziya-sının keçdiyi
Dostları ilə paylaş: |