Haci həSƏnov niyazi beynəlxalq biznes
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
196 imkan verən olduqca ahəngdar məcmuu tədqiqat aparılması imkanı yaranır. Modelin etibarlı və dəqiqlik səviyyəsi istehsal- təsərrüfat fəaliyyətinin idarə edilməsində modeldən istifadənin praktik məqsədləri üçün müəyyən edilir. Göstəricilər səviyyəsinin müxtəlif şəkildə göstərilməsinin kütləvi məlumatlan arasında iqtisadi göstəricilərin kəmiyyət parametrlərini aşkar etməyə imkan verən metodların mövcudluğu stoxastik yanaşmanın dördüncü ilkin şərtidir. Tətbiq olunan metodların riyazi aparatı bəzən modelləşdirilən emprik materiala spesifık tələblər irəli sürür. İrəli sürülən tələblərin yerinə yetirilməsi metodların tətbiqi və alınan nəticələrin doğruluğunun vacib ilkin şərtidir. Stoxastik amilli təhlilin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, belə təhlil zamanı keyfıyyət (nəzəri) təhil yolu ilə modeli qurmaq olmaz, mütləq emprik məlumatlarm kəmiyyət təhlili lazımdır. İqtisadi tədqiqatlarda təsərrüfat hadisələri və proseslərinin stoxastik modelləşdirilməsinin aşağıdakı riyazi-statistik metodları tətbiq edilir: 1. Göstəricilər arasında əlaqə və korrelyasiyamn qiymətləndirilməsi; 2. Əlaqələrin statistik mənasının qiymətləndirilməsi; 3. Reqressiya təhlili; 4. İqtisadi göstəricilərin dövrü dəyişməsi parametrlərinin aşkar edilməsi; 5. Çoxsaylı müşahidəbrin qruplaşdırılması; 6. Dispersiya təhlili; 7. Müasir amilli (komponentli) təhlil; 8. Transformasiya təhlili. Hər bir subyektin təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili metodikasına riyazi-statistik metodlann daxil edilməsi zərurəti metodların köməyi ilə həll edilən kəmiyyət (statistik) məsələlərinin əhəmiyyətindən asılıdır. İqtisadi təhlildə aşağıdakı daha tipik məsələləri ayırmaq olar: 1. İqtisadi göstəricilərin əlaqəsinin mövcudluğu, istiqaməti və intensiviliyinin öyrənilməsi; 2. Iqtisadi hadisələrin amillərinin təsnifləşdirilməsi; 197 3. Göstəricilər arasındakı əlaqənin analitik formasının aşkar edilməsi; 4. Göstəricilərin səviyyəsinin dəyişməsi dinamikasının səlisləşdirilməsi; 5. Göstəricilər səviyyəsinin qanunauyğun dövrü dəyişməsi parametrlərinin aşkar edilməsi; 6. Təsərrüfatların (birliklərin, müəssisələrin və onların bölmələrinin) növbələşdirilməsi və təsnifatı; 7. İqtisadi hadisələrin ölçüsünün (mürəkkəliliyinin, çoxcəhətliliyinin) öyrənilməsi; 8. Daha informatik (ümumiləşdirici) sintetik göstəricilərin aşkar edilməsi; 9. Iqtisadi göstəricilər sistemində əlaqələrin daxili strukturunun öyrənilməsi; 10. Müxtəlif yekunlarda əlaqələrin strukturunun müqayisə edilməsi. Ümumiləşdirici göstəricilərə amillərin təsirinin indeks metodu ilə təyin edilməsi. Statistik, planlaşdırma və təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilində ümumiləşdirici göstəricilərin dəyişməsi dinamikasında ayrı-ayrı amillərin rolunun kəmiyyətcə qiymətləndirilməsinin əsasını indeks modeli təşkil edir. Müəssisədə məhsul buraxılışı həcminin işçilərin sayından və onların əmək məhsuldarlığından asılılığını öyrənərkən indekslərin aşağıdakı qarşılıqlı əlaqə sistemindən istifadə etmək olar: D R N R D R D R D R D N R D R D N J J J J J 1 0 1 1 0 0 1 0 0 0 1 1 Burada: J N - məhsul buraxıhşının həcminin dəyişməsinin ümumi indeksini; J R - işləyənlərin sayının dəyişməsinin fərdi (amillər) indeksini; J D - işləyənlər hesabı ilə əmək məhsuldarlığının amillər indeksini; D 0 , D 1 - müvafıq olaraq bazis və hesabat dövründə bir nəfər işləyən hesabı ilə orta illik əmtəəlik məhsul istehsalını; R 0 ; R 1 , - müvafıq olaraq bazis və hesabat dövründə istehsal heyətinin orta illik siyahı sayını göstərir. 198 Həmin düsturlar göstərir ki, məhsul buraxıhşı həcminin ümumi nisbi dəyişməsi iki amilin təsiri nəticəsində, yəni işçilərin sayının və onların əmək məhsuldarlığının nisbi dəyişməsi nəticəsində əmələ gəlir. Statistika təcrübəsində qəbul edilən həmin düsturlar amillər indeksini əks etdirir. Onun mahiyyətini aşağıdakı kimi izah etmək olar. Əgər ümumiləşdirici iqtisadi göstərici kəmiyət və keyfıyyət göstərici ” amillərin hasilini əks etdirirsə, onda kəmiyyət amilinin təsirini təyin edərkən keyfiyyət göstəricisi bazis səviyyəsində yazıhr, keyfıyyət amilinin təsirini təyin edərkən kəmiyyət göstəricisi hesabat dövrü səviyyəsində yazılır. İndeks metodu ümumiləşdirici göstəricilərin həm nisbi və həm də mütləq kənarlaşmalarını amillər üzrə ayırmağa imkan verir. Bizim misalımızda birinci formula müəssisənin əmtəəlik məhsul buraxılışının həcmi üzrə ümumi göstəricinin mütləq kənarlaşma kəmiyyətini hesablamağa imkan verir: 0 0 1 1 T R D R D N Burada T N - təhlil olunan dövrdə əmtəəlik məhsul buraxılışının mütləq artımını göstərir. Bu kənarlaşma işçilərin sayının və onların əmək məhsuldarlığının dəyişməsinin təsiri nəticəsində əmələ gəlmişdır. Bu amillərdən hər birinin məhsul buraxılışnın ümumi həcminin dəyişməsinə ayrı-ayrılıqda təsirini hesablayan zaman onlardan birinin təsiri kənarlaşdırılır. Yuxarıda göstərilən 2-cü düsturda veribn şərtə uyğun gəlir. Burada birinci vuruqda əmək məhsuldarlığının, ikinci vuruqda isə işçilərin sayının təsiri kənarlaşdırılır. Beləliklə, işçilərin sayının dəyişməsi nəticəsində məhsul buraxılışı həcminin artımı 1-ci vuruğun surət və məxrəci arasindakı fərq kimi hesablanılır: 1 0 1 1 T R D R D N indekslər nəzəriyyəsi ikidən çox amil olduqda ümumiləşdirici göstəricinin mütləq kənarlaşmasına təsir edən amillərin aynlmasnın ümumi metodikasını vermir. Belə məsələnin həlli üçün zəncirvari yerdəyişmə metodundan istifadə edilir. Zəncirvari yerdəyişmə metodu bazis səviyyəsindəki amillərin ardıcıl olaraq faktiki amillərlə əvəz edilməsi yolu ilə Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|