219
yaxşılaşdırılması. Belə ki, işçinin normal yaşamaq (mənzil, qida,
geyim, yə‘ni ilkin tələbat malları üçün haqq vermək), iş üçün
zəruri olan qüvvəni bərpa etmək üçün işdən dincəlmək
(relaksasiya etmək) imkanı olmalıdır. Eləcə də işçi gələcək əmək
ehtiyatları olan uşaqları böyüdüb tərbiyələndirməlidir.
2. Maddi həvəsləndirmə işçinin öz ixtisasını artırmasında
marağının artması deməkdir, belə ki, nisbətən yüksək ixtisas daha
yüksək maaşla ödənilir. Müəssisələr isə daha yüksək ixtisaslı
kadrlara maraq göstərir.
3. Əmək məhsuldarlığının artırılması və məhsulun
keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasının həvəsləndirilməsi.
Çox vaxt istehsal edilmiş malların, xidmətlərin keyfiyyət və
kəmiyyəti bir-biri ilə qırılmaz surətdə bağlı olur, ona görə də
mühümlüyü ilə əlaqədar olaraq bu iki maddəni birlikdə, təfsilatı
ilə nəzərdən keçirmək daha yaxşıdır.
Əmək haqqının təşkili sisteminin təkmilləşdirilməsinin əsas
istiqaməti əmək haqqının əmək kollektivinin (firmanın,
kooperativin, müəssisənin və s.) fəaliyyətinin son nəticələrindən
birbaşa və qəti asılılığının tə‘min edilməsidir. Bu məsələnin
həllində vacib rolu əmək haqqının forma və sistemlərinin düzgün
seçilməsi və səmərəli tətbiqi oynayır.
Əmək haqqının forma və sistemləri fəhlələrin əmək haqlarının
miqdarının onların əməyinin nəticələrini əks etdirən kəmiyyət və
keyfiyyət göstəricilərinin cəmi vasitəsilə sərf etdikləri əməyin
kəmiyyəti və keyfiyyətindən asılılığının müəyyənləşdirilməsi
üsullarıdır. Əməyin ödənilməsi forma və sistemlərinin əsas vəzifəsi
əməyin ölçüsü ilə onun ödənilmə ölçüsü arasında düzgün nisbətin
tə‘min edilməsidir.
Fəhlələrin əmək haqlarının forma və sistemləri əmək
ölçüsünün qiymətləndirilməsi üsulunu və ödənilməsi üçün əməyin
ölçülməsini (iş vaxtı ilə, istehsal edilmiş məhsulla, fərdi, kollektiv
və son nəticələrlə), əməyin ölçüsü və onun ödənilməsi arasında
yaradılmış funksional əlaqənin xassəsini, əməyin bu və ya digər
kəmiyyət və keyfiyyət nəticələrindən asılı olaraq əmək haqqının
dəyişilmə nisbətlərini qabaqcadan müəyyənləşdirir.
220
Əmək məsrəfləri göstəricisi iş vaxtı və hazırlanmış məhsulun
(yerinə yetirilmiş əməliyyatların) miqdarıdır. Buna uyğun olaraq
maddi istehsal sahələri müəssisələrində fəhlə əməyinin
ödənilməsinin iki formasından ” vaxtamuzd və işəmuzd qaydada
ödənişdən istifadə edirlər. Vaxtamuzd ödənilmədə əməyin ölçüsü
kimi sərf edilmiş vaxt çıxış edir, fəhlənin əmək haqqı isə onun
tarif dərəcəsinə (ona verilmiş dərəcədən çıxış edərək) və ya əslində
sərf edilmiş vaxta görə maaşa uyğun olaraq hesablanır.
İşəmuzd ödənilmədə əməyin ölçüsünü fəhlənin istehsal
etdiyi məhsul təşkil edir (gördüyü işin həcmi), ona görə də onun
əmək haqqı birbaşa istehsal etdiyi məhsulun kəmiyyəti və
keyfiyyətindən asılıdır, yə‘ni müəyyənləşdirilmiş işəmuzd qaydada
qiymətləndirmədən irəli gələrək hər bir məhsul vahidi ” ədəd,
kiloqram, metr və s. üçün hesablanır.
Əməyin ödənilməsinin bu və ya digər forma və sistemini
seçərkən tətbiq edilən avadanlığın xassəsi, texnoloji proseslərin və
istehsalın təşkilinin xüsusiyyətləri, əməyin təşkili formaları,
məhsulun keyfiyyətinə olan tələblər və əmək və maddi
ehtiyatlardan istifadə edilməsi kimi obyektiv şərtləri nəzərə almaq
vacibdir.
Əməyin işəmuzd qaydada ödənilmə formasından istifadə
etmək aşağıda göstərilən şərtlər daxilində məqsədəuyğundur:
1.vahid məhsulun istehsalına sərf edilən vaxtın azaldılması
şəraitində məhsul istehsalını artırmağın real imkanlarının varlığı;
2.sabit texnologiya və məhsulun uyğun keyfiyyəti şəraitində
işçilərin (briqadaların) məhsul istehsalını artırmaq imkanının
olduğu halda;
3.hətta kiçik imkanlar daxilində verilmiş sahədə (iş yerində)
məhsul istehsalı həcminin artırılmasına istehsalın tələbatının
olduğu halda.
Vaxtamuzd ödənişin tətbiqi aşağıda göstərilən şərtlər daxilində
məqsədəuyğundur:
s) ciddi reqlamentləşdirilmiş aparatlı, avtomatlaşdırılmış və
çevik avtomatlaşdırılmış istehsalların olması, burada işçi (işçilər
qrupu) texnoloji (maşın) vaxta tə‘sir edə bilmir;
221
s) məhsulun (işlərin) keyfiyyətinə yüksək tələblərin olması, bu
da birbaşa fəhlələrdən asılıdır;
s) iş yerində məhsul istehsalını həqiqətən artırmaq olar, amma
istehsala bu qədər məhsul lazım olmayacaq.
6.3. BEYNƏLXALQ ƏMƏK BÖLGÜSÜNDƏ İŞÇİ HEY‘ƏTİN
FƏALİYYƏTİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
İdarə etmə aparatı işçiləri əməyinin son nəti cələrinin
göstəricilərinə və onun məzmununa cədvəl 1-də göstərilmiş
müxtəlif amillərin tə‘sir edir. Konkret vəzifəli şəxslərin konkret
məkan
və
zaman
şəraitində
əməyinin
səmərəliliyini
qiymətləndirərkən bu amillərin nəzərə alınması vacibdir, və
qiymətləndirmə nəticələrinin əsaslandırılması, obyektivlik və
inandırıcılıq dərəcəsini artırır.
İdarə etmə aparatı işçisi əməyinin nəticəsi ən ümumi halda
az məsrəflərlə müəssisənin məqsədinə çatma səviyyəsi və ya
dərəcəsi ilə səciyyələnir.
İşçilərin qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilən göstəricilər
qiymət me‘yarları adlandırılır. Onlara görülmüş işin keyfiyyəti də
daxil olmaqla onun kəmiyyəti və nəticələrin əhəmiyyəti aiddir.
Misal
üçün
satış
agentinin
əməyinin
səmərəliliyinin
qiymətləndirilməsi üçün işin həcmini (məsələn, satış üzrə agentin
vizitlərinin sayı) və onun nəticələrini (məsələn, gəlirin məbləği)
əhatə edən bir çox me‘yar istifadə edilə bilər.
Ona görə də qiymət me‘yarlarını seçərkən birincisi,
qiymətləndirmə nəticələrindən (əmək haqqının artırılması,
xidməti yüksəliş, işdən azad edilmə və i.a.) konkret hansı
məsələlərin həlli üçün istifadə edildiyini, ikincisi, işçinin
fəaliyyətinin mürəkkəbliyi, məs‘uliyyəti və təbiətindən asılı olaraq
onların fərqləndiriləcəklərini nəzərə alaraq hansı dərəcə və vəzifə
işçiləri üçün me‘yarların müəyyənləşdirildiyini nəzərə almaq
lazımdır. Mə‘lumdur ki, idarə etmə işçilərinin (qulluqçularının)
üç təbəqəyə ayrılırlar: rəhbərlər, mütəxəssislər və başqa
Dostları ilə paylaş: |