Haci həSƏnov niyazi beynəlxalq biznes

 
199 
 
 
 
 
ümumiləşdirici  göstəricinin  düzəliş  edilmiş  sıralarnin  əldə 
edilməsinə imkan verir. 
Zəncirvari  yerdəyişmə  metodu  üzrə  aşağıdakı  ümumi 
formada hesablama sisteminə malik oluruq: 
 
.....)
d
c
b
a
(
y
0
0
0
0
0

ümumi  göstəricilərin  bazis  amilləri  qiyməti 
(amili) 
 
.......)
d
c
b
a
(
y
........
..........
..........
........
..........
..........
.....)
d
c
b
a
(
y
.....)
d
c
b
a
(
y
.....)
d
c
b
a
(
y
1
1
1
1
1
0
1
1
1
c
0
0
1
1
b
0
0
0
1
a




 
   faktiki qiymət  (amili) 
Ümumiləşdirilmiş 
göstəricilərdən 
ümumi 
mütləq 
kənarlaşmanı aşağıdakı formula ilə təyin etmək olar. 
......)
d
c
b
a
(
.....)
d
c
b
a
(
y
y
y
0
0
0
0
1
1
1
1
0
1





 
Ümumi  göstəricilərin  ümumi  kənarlaşması  amillərdə aşağıdakı 
kimi bölünür: 
1.
 
«a» amilinin dəyişməsi hesabına 

 

......
d
c
b
a
.......
d
c
b
a
y
y
y
0
0
0
0
0
0
0
1
0
a
a





 
2.
 
«b» amilinin dəyişməsi hesabina 

 

.....
d
c
b
a
......
d
c
b
a
y
y
y
0
0
0
1
0
0
1
1
a
b
b





və i. a. 
Zəncirvari  yerdəyişmə  metodunun  müəyyən  çatışmamazlığı 
vardır.  Ona  görə  də  onun  tətbiq  edilməsi  zamanı  aşağıdakıları 
nəzərdə tutmaq lazımdır: 
1.   hesablamalanın   nəticəsi   amillərin   dəyişmə   ardıcıllığından 
asılıdır. 
2.  Ümumi  göstəricilərin  dəyişməsində  aktiv  rol  keyfiyyət 
amillərinin dəyişməsinin təsiri hesabına yazılır. 
Məsələn,  əgər  tədqiq  edilən  göstərici  z-in  z  =  f(x,y)  =  xy 
funksiyası  formasına  malikdirsə,  onda  dövr    ərzində  onun 
dəyişməsi 
0
1
t
t
t



 formulasından ifadə edilir: 
y
x
x
y
y
x
z
0
0








 
Burada: 



y
x
 ümumi göstəricinin artımını; 
x
0
y
0
 - amillərin artımını;   . 
t
0
 t
1
- amillərin bazis qiymətini; 

---

 
200 
 
 
 
 
y
0
 B
x
- müvafıq olaraq bazis və hesabat dövründə vaxtı göstərir. 
         Bu  düsturda  sonuncu  toplanan  birinci  toplananm  biri  ilə 
qruplaşdırdıqda  zəncirvari  yerdəyişmədə  iki  müxtəlif  variant 
alınır: 
1-ci variant 
x
y
y
x
x
y
y
)
x
x
(
z
0
1
0
0











 
2-ci variant 
x
y
y
x
x
)
y
y
(
y
x
z
1
0
0
0











 
x-in  kəmiyyət  amilini,  y-in  keyfiyyət  amilini  ifadə  etməsi  şartilə 
təcrübədə adətən birinci variant tətbiq edilir. 
Göstərilən  düsturda  ümumi  göstəricilərin  dəyişməsinə 
keyfiyyət amilinin təsiri, yəni (x
0
 + 

x)
y

 -lə ifadə olunan amilin 
təsiri  daha  aktiv  hesab  olunur.  Çünki  onun  həcmi  keyfiyyət 
amilinin artımını  kəmiyyət amilinin hesabat qiymətinə vurmaqla 
təyin edilir. Bununla yanaşı amillərin birlikdə dəyişməsi hesabına 
ümumi göstəricinin bütün artımı yalnız keyfiyyət amilinin təsirinə 
yazılır. 
Beləlikb,  ümumilışdirici  göstəricilərin  dəyişməsində  hər  bir 
amilin  dəqiq  rolunun  təyin  edilməsi  vəzifəsini  ənənəvi  zəncirvari 
yerdəyişmə metodu ilə həll etmək mümkün deyildir. Ona görə də 
son  illərdə  belə  məsələni  həll  etmək  üçün  yeni  metodlardan 
istifadə  edilməsi  təklif  edilmişdir.  Onların  içərində  inteqral 
metodu daha böyük maraq doğurur. 
Ümumiləşdirici 
göstəricilər 
haqqında 
çox 
dəyişən 
funksiyaların  ümumi  formasının  təqdim  edilməsi  daha 
düzgündür: 
 
 


0
1
0
1
0
1
y
y
y
;
x
x
x
;
f
f
f
z
,
y
,
x
f
;
y
;
x
f
f











 
 və i.a. 
Burada 
f - nəticə göstəricilərini; 
f(x;y) ” amilləri; 
x;y,z; 

 amil göstəricilərinin dəyişməsini; 
0  və  1  -  müvafiq  olaraq  bazis  və  faktiki  qiymətli  göstəriciləri 
göstərir. 
Inteqral  metodun  əsas  xüsusiyyəti  onun  dəqiqliyindən  və 
eyni  mənalı  olmasından  ibarətdir.  İnteqral  metodu  müxtəlif 

---