Hasan basri Çantay’in kiŞİLİĞİ

4                                                                                        Özer Çetin 
  
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
yok  sayıp,  maddeye  indirgeyerek  ele  almışlardır.  Görüldüğü  gibi 
günümüz kişilik kuramları ve İslâm’ın insana bakışı arasında önem-
li farklılıklar bulunmaktadır.  Bu durum  İslami kişilik kuramlarının 
geliştirilmesinin  gerekliliğini  ortaya  koymaktadır.  Bu  girişim  batı 
kaynaklı  kişilik  çalışmalarını  değersizleştirip  onları  yok  saymak 
anlamına  gelmemelidir.  Şüphesiz  onlardan  yararlanmak  geliştirile-
cek kuramlara önemli katkılar sağlayacaktır. 
İslâmî bir kişilik kuramı geliştirmek için öncelikle İslâm kay-
naklarındaki  kişilikle  ilgili  kavramlar  detaylı  olarak  incelenmeli, 
İslam  düşünürlerinin  konu  ile  ilgili  görüşleri  üzerine  araştırmalar 
yapılmalıdır.  Bunların  yanında  İslâmî  kişiliği  temsil  yetenekleri 
güçlü önemli dinî şahsiyetler üzerinde yapılacak kişilik analizlerin-
den  çıkarılacak  ortak  bulgulardan  yararlanılmalıdır.  İslam  tarihine 
baktığımızda önemli dini şahsiyetlerin genel olarak âlim, mutasav-
vıf  veya  her  ikisini  mezcetmiş  olduklarını  görmekteyiz.  Bu  kişiler 
sayı olarak az olmalarına rağmen geniş kitleleri etkilemişlerdir. İlim 
ve amel bütünlüğü içinde yaşayıp insanlara model olmuşlardır. Ye-
tiştirdikleri öğrenciler ve yazdıkları eserlerin yanında günlük hayat-
ta  va’z  ve  sohbetlerle  insanları  eğitmeyi  kendilerine  görev  bilmiş-
lerdir. Yürüttükleri faaliyetler doğal olarak Müslümanların dindarlık 
ve  kişilikleri  üzerinde  etkili  olmuştur.  Günümüz İslam  dünyasında 
farklı kişilik ve dindarlık tiplerinin olmasının bir nedeni de önemli 
dini şahsiyetlerdir. Belli bir kitle üzerinde etkili olmuş önemli dini 
bir  şahsiyetin  kişilik  ve  dindarlık  analizi,  etkilediği  kitle  üzerinde 
yapılacak kişilik ve dindarlık çalışmaları için önemli ipuçları vere-
bilir.  
Popüler dindarlık ve kişilik konusunda yapılan alan araştırma-
larına  dayalı  nomotetik  çalışmalardan  elde  edilen  veriler,  içinde 
yaşadığımız  döneme  ışık  tutması  açısından  son  derece  önemlidir. 
Fakat bu çalışmalarda elde edilen verilerden yola çıkarak geliştirile-
cek olan bir İslâmi kişilik kuramının temsil yeteneği oldukça sınır-
lıdır. Alan araştırmalarına katılan kişilerin büyük bir kısmını oluştu-
ran kişilerde dinin etkisi yeterince görülememektedir. Bu kimselerin 

---

Hasan Basri Çantay’ın Kişiliği                                                      5 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
verdikleri  bilgiler  ve  dine  bağlılıkları  tartışmaya  açıktır.  Allport’a 
göre, birçok insan sadece sıkıntılı dönemlerinde dindar olup zaman-
larının  çoğunu  dinden  uzak  geçirdikleri  için  dinî  hassasiyetleri  za-
yıftır.  Bazı  insanlar  ise  dindarlıklarını  karamsar  ve  kötümser  bir 
kişilik üzerine inşa edebilirler.
14
 Dindarlıkları  yeterince içselleşme-
diği için sosyal ve siyasal olaylar başta olmak üzere birçok dış fak-
törden  etkilenirler.  Bu  tür  nedenler  dolayısıyla  sıradan  insanlarda 
dinin  etkisi  yeterince  açık  değildir.  Dinin  değiştirici  ve  dönüştürü-
cülüğünün  en  iyi  görüleceği  kişilerin  başında  hiç  şüphesiz  önemli 
dini  şahsiyetler  gelmektedir.  Bu  kişilerin  dini  hassasiyetleri  çok 
güçlü  olup  dindarlıkları  sosyal  ve  siyasal  faktörlerden  etkilenmez. 
Her ne pahasına olursa olsun dindarlıklarından ödün vermezler Ay-
nı  zamanda  dindarlıkları  herkesçe  bilinen  tartışma  götürmez  bir 
gerçektir. Bu nedenlerle  İslâmi kişilik kuramı  geliştirme girişimle-
rinde  önemli  dini  şahsiyetlerden  yararlanılmalıdır.  Dini  şahsiyetler 
üzerinde  yapılacak  idiyografik  çalışmalar,  İslâmi  temsil  yeteneği 
yüksek bir kişilik kuram geliştirme sürecinde önemli rol oynayacak-
tır.  Bu  çalışmalarından  elde  edilecek  ortak  bulgular  geliştirilecek 
İslâmi  kişilik  kuramlarına  ışık  tutacaktır.  Araştırmada  bu  çabalara 
katkıda bulunmak amacıyla Hasan Basri Çantay’ın kişiliği ele alın-
mıştır. O, Cumhuriyet döneminde yaşamış önemli bir dini şahsiyet-
tir.  Ülkemizde  sadece  yazmış  olduğu  meâl  nedeniyle  bir  din  âlimi 
olarak  bilinmektedir.  Hayatı  incelendiğinde  din  âlimi  olmasının 
yanında Kuvayı Milliyeci, milletvekili, gazeteci, eğitimci, dil bilim-
ci, edebiyatçı, hukukçu, tarihçi, musikişinas, şair ve mutasavvıf ol-
duğu  görülecektir. Toplumsal  ilgisi  yüksek,  İslâmî değerlere bağlı, 
zor  şartlara  rağmen  kendisini  gerçekleştirmiş,  duygusal  kararlılığı 
yüksek,  mücadeleci,  çalışkan,  dindar  bir  kişilik  olarak  karşımıza 
çıkmaktadır. 
 
 
                                                           
14
  Allport,  W.  G.,  Birey  ve  Dini,  Çeviren  B.  Sambur,  Elis  Yayınları  İstanbul, 
2004, s. 30-32. 

---

6                                                                                        Özer Çetin 
  
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
1.Kişilik Tipleri 
Araştırmacılar  kuramlarından  hareketle  farklı  kişilik  tipleri 
ileri  sürmüşlerdir.  Freud  geliştirmiş  olduğu  kişilik  tiplerini  tutucu, 
bencil ve tutkulu olmak üzere üçe ayırmış, tutucu bireylerin davra-
nışlarında toplum, bencil tiplerin davranışlarında kendi menfaatleri, 
tutkulu tip kişilerin davranışlarında ise libidinal isteklerin etkin ol-
duğunu  ileri  sürmüştür.
15
  Jung  ise  kişilik  tiplerini  temel  olarak  içe 
ve dışa dönük olmak üzere ikiye ayırıp, içe dönük bireyleri ilgilerini 
kendi  iç  dünyalarına  yöneltmiş  yalnızlıktan  hoşlanan  kişiler,  dışa 
dönük  olanları  ise  topluma  karışmaktan  hoşlanan  kişiler  olarak  ta-
nımlamıştır.
16
  O,  her  iki  tip  tavrın  bireyin  hayatında  farklı  zaman-
larda ortaya çıkabileceğini, fakat bunlardan birinin ağırlık kazanma-
sının kişiliği belirlediğini ileri sürmüştür. 
Allport,  kişiliği  olgunlaşmış  ve  olgunlaşmamış  olmak  üzere 
ikiye ayırmıştır. Olgunlaşmış kişiliğin “deneyleyici ben” aşamasın-
da  ilgilerini  basit  bedensel  ihtiyaçlar  dışına  yaymaya  başladığı-
nı,“ben-nesnelleştirmesi” olarak tanımladığı ikinci aşamada bireyin 
kendini kavradığını, üçüncü aşamada ise homojen hayat düzenleme-
sinin gerçekleştiğini ileri sürmüştür.
17
 
Adler, kişilik tiplerini iyimser ve kötümser olmak üzere ikiye 
ayırmıştır.  Ona  göre  iyimser  tip  zorlukları  yılmadan  ve  cesaretini 
kaybetmeden aşmaya çalışır. Diğer insanlarla ilişkileri sağlıklı olup, 
hayatlarında  olumsuz  davranışlardan  kaçınırlar.  Kötümser  tip  ise 
zorluklar karşısında sarsılan, aşırı derecede ihtiyatlılık, çekingenlik 
ve korkaklık gibi olumsuz tutumlar sergileyen tiptir.
18
 
Fromm  kişiliği  aktif  ve  pasif  olmak  üzere  iki  gruba  ayırmış, 
başarı  için  çabalayan  herkesi  aktif,  çaba  sarf  etmeyenleri  ise  pasif 
                                                           
15
 Altınköprü, T. , Şahsiyet Analizi, Hayat Yayıncılık, İstanbul, 2005, s. 119-121. 
16
  Bkz.  F.  Formdan,  Jung  Psikolojisinin  Ana  Hatları,  Çeviren  A.  Yalçıner,  Say 
Yayınları İstanbul, 1983, s. 36-61; Stevens, Anthony, Jung, Çeviren Ayda Ça-
yır, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 1999, s. 89. 
17
  Holm,  N.  G.,  Din  Psikolojisine  Giriş,  Çeviren  A.  Bahadır,  İnsan  Yayınları 
İstanbul, 2004, s. 112. 
18
  Adler,  A.  ,  İnsanı  Tanıma  Sanatı,  Çeviren  K.Şipal,  Say  Yayınları,  İstanbul, 
1985, s. 196-197. 

---