Hasan basri Çantay’in kiŞİLİĞİ

Dini Bağlılık, Tutum, ve Davranışlar Üzerindeki Biyolojik ve Sosyal.  149
 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
evlat  edinme  ve  ikiz  çocuklarla  ilgili  araştırmalar  olmak  üzere  iki 
ana  araçtan  istifade  etmektedirler.  Bu  iki  metod,  bireyler  arasında 
gözlemlenip, genetik ve çevresel değişkenlikten kaynaklanan farklı-
lıkların  derecesini  belirleme  konusunda  araştırmacılara  imkan  sağ-
lamaktadır. Evlat edinme ile ilgili araştırmalar, genetik açıdan birbi-
riyle ilişkili fakat  ayrı  yaşayan bireylerle,  genetik açıdan birbiriyle 
ilişkili  olmayan,  fakat  beraber  yaşayan  bireyler  arasındaki  uyumu 
mukayese etmek suretiyle genetik ve çevresel faktörlerin katkılarını 
çözmektedir.  Evlatlık  çocuklar  ve  onların  biyolojik  ebevenylerinin 
mukayesesi  kimi  özelliklerin  genetik olarak  aktarılabildiğinin deli-
lini sunmaktadır. Zira bu çocuklar her ne kadar, benzer genleri pay-
laşsalar  da,  aynı  çevreyi  paylaşmamaktadırlar.  Bu  yüzden,  evlatlık 
çocuklarla onların biyolojik ebevenyleri arasındaki benzerlik, genle-
rin kişisel bir özellik üzerindeki etkisiyle ilgili bir tahmin sunmak-
tadır. Evlatlık çocuk ile üvey ebveynler arasındaki benzerlik, onla-
rın  sadece  aynı  çevreyi  paylaştıkları  için  araştırmacılara  çevresel 
faktörlerin etkisini tahmin etme olanağı sunmaktadır. 
İkiz çocuklarla ilgili araştırmalar, ikinci önemli davranış me-
todunu temsil etmekte olup, çok sayıdaki ikizleri incelemenin göre-
celi  kolaylığından  dolayı,  evlatlık  çocuklarla  ilgili  araştırmalardan 
çok daha fazla yaygındır. 
Tek yumurta ikizleri (MZ) genetik olarak birbirleriyle aynıdır-
lar ve bir çiftin üyeleri aynı ailevî çevreyi paylaşmaktadır. Çift yu-
murta  ikizleri  de  (DZ)  aynı  ailevî  çevreyi  paylaşmaktadır.  Ancak, 
bu çiftlerin genlerinin sadece yarısı birbirinin aynısıdır. İkizler böy-
lelikle kendimizi birbiriyle ilişkisi olmayan bireylerle veya kendine 
özgü türlerle sınırladığımız sürece görülemeyecek tek tür ve genle-
rin bu etkilerini görünür kılan birer ‘doğal deney’ oluştururlar. 
Çok sayıdaki tek yumurta ikizleri (MZ) ile çift yumurta ikizle-
ri (DZ) arasında türlerararası benzerliğin mukayaesesi, araştırmacı-
lara genetik ve çevresel kaynaklara göre kişisel özelliğin değişken-
liğini tasvir edebilme imkanını sağlamaktadır. Genel olarak, belirli 

---

150    
Brian M. D’Onofrio,Lindon J. Eaves, Lenn…     (Çev: Celal Çayır)
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
bir  kişisel  özellikle  ilgili  olarak  bir  (DZ)  nin  (MZ)  den  daha  çok 
benzerliği,  kişisel  özelliğin  sebebine  &  etilojisine  (Etiology:  Ne-
denbilim,  hastalık  nedenlerinden  bahseden  bilim  dalı)  genetik  kat-
kının  bir  delili  olarak  kabul  edilmektedir.  Veraset  yoluyla  intikal 
edebilme,  yani  genetik  faktörlere  göre  farklılaşma  oranı,  h²  olarak 
sembolize  edilmekte  ve  kabaca  tek  yumurta  ikizleri  (MZ)  ile  çift 
yumurta ikizleri (DZ) arasındaki farkın, 2 ile çarpımı olarak tahmin 
edilebilmektedir. 
[h²= 2 (rMZ-rDZ)] 
İkizlerle  ilgili  araştırmalar  ve  daha  kapsamlı  ikizçocuk-aile 
araştırma metodları, genetik uyuşmazlığın additive genetik faktörle-
re, baskınlık genetik faktörlere veya epistatik genetik faktörlere tek-
rar  bölündüğünü  hesaba  katarlar.  Additive  genetik  faktörler,  farklı 
yerlerde bir çok farklı genin bir özelliğinin değişkenliğine bağımsız 
katkısına  karşılık  gelmektedir.  Bu  genetik  faktörler,  fenotipik 
(Phenotype:  kişinin  kalıtsal  yapısının  dışa  akseden  görünümü  veya 
başka bir ifadeyle, aynı türün fertlerini belirleyen gözle görülebilen 
özelliklerin  tümü;  fertler  aynı  genotip’e  sahip  olabilmelerine  rağ-
men fenotip farklı olabilir, zira fenotip çevresel faktörlerden büyük 
ölçüde etkilenir. Saç renginin değişik oluşu gibi. Tuğlacı, Pars, Tıp 
Sözlüğü,  abc.  Yay,  7.  baskı,  1990,  s.604)  değişkenlik  üzerindeki 
etkilerini  toplarlar.  Baskın  etkiler  kromozom  üzerindeki  belirli  bir 
bölgede, farklı alleles’lerin (genlerin farklı formları) etkilerini tem-
sil etmektedirler. Epistasiler, kromozom üzerinde genler farklı yer-
lerde etkileşime girmektedir. Baskın ve epistasi’yi birbirinden ayırt 
etmek oldukça zordur ve bu ikisi her zaman olduğu gibi beraberce 
guruplandırır ve ilave olmayan genetik faktörler (nonadditive) ola-
rak tanımlanır. (ikiz çocukların araştırılması hakkında ayrıntılı açık-
lama için, bkz. Eaves, 1982; Eaves et la., 1989) 
İkizçocuk  araştırmaları,  araştırmacılara  çevresel  unsurları  iki 
faktöre bölmelerini sağlar. Birincisi, aynı ailenin üyeleri tarafından 
paylaşılanlar  ki,  müşterek  çevre  bunlardan  bahsedilebilir.  İkincisi, 
bireye özgü olan çevresel etkiler, yani  ortak olmayan (paylaşılma-

---

Dini Bağlılık, Tutum, ve Davranışlar Üzerindeki Biyolojik ve Sosyal.  151
 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
yan çevre). Müşterek olan çevre, sosyo-ekonomik statü (SES), eği-
tim, genel ebeveyn davranışı ve doğum öncesi çevre ile ilgili farklı-
lıkları yansıtmaktadır. Müşterek olan çevreye atfedilebilir değişiklik 
oranıyla ilgili c² olarak kısaltılan tahmin şöyle formüle edilmiştir:  
[c²= 2rDZ - rMZ] 
Müşterek  olmayan  çevre,  akrabalar  arasında  muhtemel  ortak 
ilişkilerin  kurulabileceği  ölçüm  hatalarını,  rastlantıların  oranlarını, 
belirli hayat-olaylarını ve hastalıkları kapsar. Böylelikle bu faktörle-
rin  tamamı,  ikizler  arasındaki  farklılıklara  katkıda  bulunmaktadır. 
Müşterek  olmayan  çevreye  atfedilebilir  değişimin  miktarını  ifade 
eden e²’nin  yaklaşık  olarak tahmini, aşağıdaki formül ile bulunabi-
lir. 
[e²= 1-(h²+c²)] 
Davranış  genetik  bilimi  alanının  temel  bulgularından  biri, 
müşterek olmayan çevrenin geniş çaplı etkisi ve kişilik, ilgi duyulan 
konular  ve  davranışlarda  var  olan  bireysel  farklılıklarda  müşterek 
çevre şartlarına yönelik desteğin göreceli eksikliğidir. (Betsworth et 
al., 1994; Eaves et al., 1989; Eaves et al., 1997; Loehlin, Willerman, 
&  Horn,    1987;  Pike  &  Plomin,  1996;  Plomin  &  Daniels,  1987; 
Rowe & Plomin, 1981; Scarr, 1992). Her ne kadar, yukarıdaki soru-
lardan yola çıkılarak, kalıtım yoluyla aktarılabilir, müşterek ve müş-
terek olmayan çevre unsurlarıyla ilgili bir tahmin, yürütülebilse de, 
parametrelerle ilgili maksimum ihtimal tahminleri, yapısal eşitleme 
modeliyle  belirlenebilir.  (bkz.  Neale  &  Cardon,  1992)  Maksimum 
ihtimal  yaklaşımı,  alternatif modellerin  önemlilik testlerini de sun-
maktadır. 
Her zaman olduğu gibi/belirgin bir biçimde, bu tarz modeller 
genlerin ve çevrenin etkisinin ilave olan (additive, (yani, G×E etki-
leşimi yoktur) ve bağımsız (yani, G-E korelasyonu yoktur) olduğu-
nu varsaymaktadırlar. G×E etkileşimi, etkileşimin türüne bağlı ola-
rak, h² ve c² tahminlerinin aleyhinde tesir edecektir. Genler ve müş-
terek çevre arasındaki etkileşim, beraberce büyütülen ikizlerle ilgili 

---