Hayot faoliyat

Hayot faoliyat
Sanoat korxonalarida, turar joy binolarida sodir bo‘ladigan yong‘in, portlashlar ko‘plab moddiy zarar ko‘rishga, odamiaming qurbon bo‘lishiga olib keladi. Turar joy, m a’muriy binolar, xomashyo, mahsulotlar, uskuna, dastgohlar, ishlab chiqarish binolari, tayyor mahsulotlar (yonish xususiyatiga ega bo‘!ganligi uchun) yonib ketadi, natijada iqtisodiyotimizga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumotlarga qaraganda, dunyo bo‘yicha har 10 soniyada, jam i 5 mln. yong‘in sodir bo'lm oqda. MDHda esa bu ко rsatkich 8000—8500 ni tashkil etadi, oqibatda mln. hatto bir necha yuz mln. so'mdan ortiq moddiy zararlar ko‘riladi. Sanoat korxonalarini, turar joy binolarini yong'in, portlashdan himoyalash davlatimizning muhim va bosh vazifalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Bu vazifani bajarish texnologik uskunalardan to‘g ‘ri foydalanish, bino, qurilma, inshootlami yong‘inga qarshi umumiy normaiarga asoslanib to g ri loyihalash, qurish bilan uzviy bog‘langan. Ishlatiladigan qurilish ashyolari va jihozlarning yonuvchanligini avvaldan hisobga olish, qayta ishlanadigan, olinadigan modda, mahsulotlaming yonishga moyilligi, fizika-kimyoviy xususiyatlarini e tiborga olish yong‘in xavfsizligini ta minlashda va undan ogohlantirishda, odamiaming xavfsizligini ta minlashda katta ahamiyatga egadir. Shu maqsadda yong‘inga qarshi qo‘llaniladigan umumiy norma talablariga mos tushadigan va amalga oshiriladigan qurilish yechimiari, tadbir-choralar ishlab chiqilib, ishlab chiqarish obyektlarini, turar joy binolarini qurishda amal qilish talab etiladi hamda shu talablaming amalga oshirilishi qattiq nazorat qilinadi. Bo lajak mutaxassislami yong‘in xavfsizligiga oid muammolami to‘g‘ri va ijobiy hal qilishga qiziqtirish, nazariy bilim berish, ishlab chiqarishda mehnat sharoitini yaxshilash, insonlaming hayot faoliyatida sodir bo ladigan yong‘in va portlashlam ing oldini olish, ogohlantirish, shuningdek, uning salbiy oqibatlarini kamavtirishda katta ahamiyatga ega. Yong‘in - bu nazorat qilib bo‘lmaydigan hodisa bo‘lib, bebaho moddiy va madaniy boyliklarni bir daqiqada yo q qiluvchi, atrof muhitni izdan chiqaruvchi ofat, ayniqsa u fuqarolaming joniga kulfat keltiruvchi favquloddagi vaziyatdir. Yong’inning kelib chiqishi uch omilning bir vaqtda, bir joyda duch kelishining oqibatidir, ya’ni: - yonuvchan modda (neft, qog‘oz, yog‘och va boshqalar); - havo harorati (issiqlik); - uchqun-alanga (gugurt, uchqun, elektr simining qisqa tutashuvi). Xalq xo‘jaligida yong‘in chiqishining asosiy sabablari quyidagilardan iborat: - chekish paytida yong‘inga ehtiyotsizlik bilan munosabatda bo'lish, yonuvchan moddalami yoqish, gugurt bilan yoritish va boshqalar. Bunday yong‘in umumiy yong‘inning 26% ini tashkil qiladi; - bolalarning o‘t bilan o ‘ynashi - 14 %; - elektr jihozlarini boshqarish qoidalarini buzish natijasida - 13,5%; - pechka va tutun quvurlarining noto‘g‘ri o‘matilishi oqibatida - 8,5%; - isitgich jihozlaridan noto‘g ‘ri foydalanishda - 8,3%; - elektr moslamalarini montaj qilish qoidalarining buzilishi - 5%; - payvandlash ishlarini bajarishda yong1 in xavfsizlik qoidalarining buzilishi - 2,3%; - texnologik jihozlami boshqarish qoidalarining buzilishi - 1,2% m tashkil etadi. Demak, yong1 inning birinchi sababiga kichik yong‘in manbalari turtki bo‘lishi mumkin, bular — sigaret qoldiqlari, uchqunlar va о chirilmagan gugurt qoldiqlari; yuqori haroratli issiqlik manbalari — alanga, pechka va tutun chiqadigan quvurlaming qizigan konstruksiyalari va boshqalar bo‘lishi mumkin. Yong‘in natijasida quyidagi xavfli omillar paydo bo‘ladi: ochiq alanga va uchqunlar; havo va predmetlardagi yuqori harorat; yong‘indan paydo bo‘lgan o‘tkir zararli mahsulotlar; tutun; kislorod miqdorining pasayishi, bino va inshootlaming yemirilishi va buzilishi; portlashlar sodir boMishi; yong‘in bo‘lgan joylarda turli kimyoviy va zaharli moddalarning atrof muhitga tarqalishi, yong‘in suv bilan o‘chiriiganda turli kimyoviy moddalar qorishmasi natijasida portlashlar yuz berishi va boshqalar. 192 Ma’lumotlarga ko‘ra, yong‘indan nobud boMganlaming 60-80% i nafas olish yo‘llarining zaharlanishi yoki toza havoning yetishmasligi oqibatida halok bo‘lar ekan
Yong‘inga qarshi to ‘siqlar yong‘in sodir bo‘lgan joylarda olovni binoning boshqa qism lariga tarqab ketmasligini ta’minlash uchun xizmat qiladi. U lar umumiy va mahalliy to‘siqlardan iborat bo‘ladi. Umumiy to ‘siqlar olovni binoning hajmi bo‘yicha tarqalishidan muhofaza qiladi. Bunday to‘siqlarga yong‘inga qarshi devorlar va yuk ko‘tarish qobiliyatiga ega bo'lgan eshik va derazasiz devorlar, tornyopgich plitalar, him oya hududlari, seksiyalar va oraliqlar misol bo'ladi. To'siqlar joylashgan hududlar odatda tutundan himoyalagich, havo so‘rgich m oslam alar bilan jihozlangan bo‘lishi lozim. Ba zi hollarda qizigan havo y o ‘lini to‘sish maqsadida suv pardasini oqizish yo‘li bilan ham bino qismlaridagi haroratning ko‘tarilmasligini ta’minlash mumkin. M ahalliy to ‘siqlarga esa, bino ichidagi o‘tda yonmaydigan devor va pardevorlar hamda binoning tomida joylashgan yong‘inga qarshi parapet to ‘siqlar, shuningdek, shamollatish qurilmalarida va havo uzatgich m oslam alarida o ‘rnatiladigan shiber va to‘sqichlar kiradi. M ahalliy to ‘siqlarning vazifasi yong‘inning sirt bo‘ylab chiziqli tarqalishiga y o ‘l qo‘ymaslikdan iborat.
Ma’lumki, yong'in va portlashlar o‘zaro uzviy bog‘!iqligi sababli ko‘pchilik avariyalarda yong‘inlar natijasida portlashlar bo‘lishi yoki aksincha, portlash natijasida yong‘inlar sodir bo‘lishi mumkin. Portlash - bu qisqa vaqtda chegaralangan hajmdagi, katta miqdordagi quvvatning ajralib chiqishi tushuniladi yoki portlash suyuqliklarining, portlovchi moddalaming kuch yoki issiqlik ta’sirida o‘zi joylashgan hajmiga sig‘may qolishi tufayli otilib chiqadigan hodisadir. Odatda, portlash gazlarning qattiq qizishi oqibatida, yuqori bosim hosil qilib kuzatiladi.Portlashlar asosan yong‘in va portlash xavfi bor obyektlarda sodir bo'lib, uning oqibatida yong‘inlar kelib chiqishi mumkin. Portlovchi moddalar saqlanadigan omborlar, ular bilan bog‘liq bo‘lgan obyektlar portlash xavfi. bor obyektlar hisoblanadi. Bularga mudofaa, neft va neft mahsulotlarini qayta ishlab chiqaruvchi-saqlovchi, kimyoviy, gaz, paxta, qog‘oz, non mahsulotlari, yengil sanoat korxonalari, ular ishlab chiqargan tayyor mahsulotlami saqlovchi omborxonalar kiradi. Hozirgi kunda 0 ‘zbekiston hududida 500 dan ziyod ishlab chiqarish tarmoqlarida portlash va yong‘in chiqish xavfi mavjud. Portlatuvchi omillarga: kimyoviy (portlovchi moddalar), yadroviy (yadroviy qurollar), mexanik (yuqori bosimli suyuqliklar saqlaydigan idishlaming yorilishi), elektromagnit (uchqun razryadi va lazer uchquni) va boshqalar kiradi. Har qanday portlashlarda birinchi va ikilamchi zarar beruvchi omillar hosil bo‘ladi. Birinchi omillarga: zarb to‘lqinlari va siniq parchalaming sochilishi.
Zarb to’lqinlari - yuqori bosimdagi portlashdan hosil bo'lgan kuchli havo to ‘lqinlarining kuchli ovoz chiqarib tarqaladigan havo to‘lqini tar216 zidagi va unga qarshi kelgan qattiq jismlaming parchalanishi va sochilishiga olib keladi. Siniq parchalarning sochilishi deganda portlash maydonlarida parchalangan buyumlar siniq parchalarining tarqalishi tushuniladi (buyumanjomlaming, binolarning buzilishi, parchalanishiga olib keladi). Ikkilamchi zarar beruvchi omillarga: yong'inlar, kimyoviy va radiatsiyaviy shikastlanishlar, keng tusda to ‘g‘onlaming buzilishi va suv toshqinlarining sodir boiishi, binolarning qulashi va boshqa falokatlar kiradi. Demak, birinchi va ikkilamchi zarar beruvchi omillar insonlaming normal yashash va ishlash sharoitlarining buzilishiga, atrof muhitning izdan chiqishiga hamda insonlaming halok bo‘lishiga va moddiy resurslaming yo‘q bo‘lib ketishiga olib keladi.Ma’lumotlarga qaraganda respublikamizda har yili 50 dan ziyod aholi yashash joylarida gazlardan noto‘g‘ri foydalanish oqibatida portlash sodir bo‘lib, oqibatda fuqarolar nobud bo‘ladilar va ko'plab odamlar turli darajadagi tan jarohati oladilar
Elektr toki organizm orqali oʻtganda issiqlik, elektrolitik va biologik ta’sir koʻrsatadi. Issiqlik ta’siri badanning ayrim joylarining kuyishi, qon tomirlari, asab va boshqa toʻqimalarning qizishi bilan xarakterlanadi. Elektrolitik ta’sir qonning va boshqa organik suyuqliklarning qurishiga va ularning fizik-ximik buzilishiga olib keladi. Elektr tokidan olingan jarohatlarni shartli ravishda mahalliy va umumiy turlarga boʻlish mumkin. Umumiy turini odatda tok urishi deyiladi. Mahalliy turlari organizmning ma’lum qismini elektr toki yoki elektr yoyi ta’sirida shikastlanishidir. Elektr tokidan kuyish badandan tok oʻtganda hamda elektr yoyi ta’sirida boʻlishi mumkin. Birinchi holatda jarohat nisbatan yengil oʻtadi. Bunda terining qizarishi, pufakchalar paydo boʻlishi kuzatiladi. Elektr yoyi ta’sirida boʻlgan kuyish odatda ancha ogʻir xarakterga ega boʻladi. Elektrooftalmiya – elektr yoyidan chiqadigan kuchli ultrabinafsha nurlar oqimining koʻzga ta’siri natijasida tashqi pardasining yalligʻlanishidir. Odatda kasallik bir necha kun 97 davom etadi. Koʻzning muguz pardasi jarohatlanganda davolash murakkablashadi va uzoq davom etadi. Kishining elektr tokidan jarohatlanishi qator omillarga ega: tok kuchi, kuchlanish, chastotasi va uning turi, tokning organizmdan oʻtish yoʻli, ta’sirning davomiyligi hamda kishi tanasining xususiyatlariga bogʻliqdir.
Tokning chastotasi va turi organizmning shikastlanishiga sezilarli ta’sir koʻrsatadi. Oʻzgaruvchan 20-100 Gts chastota eng xavflidir. Bu diapazondan tashqarida xavf birmuncha pasayadi. 500000 Gts dan katta chastotali toklar toʻqimalarni qitiqlamaydi va shuning uchun elektr toki urishi kuzatilmaydi, lekin ular terini kuydirishi mumkin
Tokning organizmdan oʻtish yoʻlining shikastlanish natijasiga ta’siri katta. Tokning organizmdan oʻtish yoʻllari shartli ravishda uch hil boʻlishi mumkin. “Qoʻldan-qoʻlga”- bunda kishi bir qoʻli bilan tokli qismlarga tegib, bir qoʻli bilan biror oʻtkazgichga tegib turgan hol “Qoʻldan-oyoqqa”- bu eng koʻp uchraydigan hol boʻlib, bu kishi bir qoʻli bilan (yoki ikki qoʻli bilan) tokli simga tegib, tok oyoqlari orqali yerga oʻtadi. Uchinchi hol “Oyoqdan-oyoqqa”- bu qadam kuchlanishi mavjud hollarda roʻy beradi. Bu kam uchraydigan va xavfliligi kam holdir.