Hazirlayanlar

371

Öğr. Gör. İbrahim ÖZCOŞAR

yılda mahallede Kırklar Kilisesi’ne vakfedilmiş bir ev, Mar Mihail ve Mart 

Şmuni Manastırları’na vakf edilmiş 2 dükkân bulunmaktadır

17

.

Babu’s-Savur Mahallesi: Mardin surlarının doğu kapısı olarak bi-

linen Babu’s-Savur’un

18

 mahalle adı olarak anılması XVI. yüzyılın sonu 

XVII. yüzyılın başlarıdır. Osmanlı kayıtlarında XVI. yüzyılın başlarında 

yer almayan

19

 bu mahalle aynı yüzyılın sonlarındaki mahkeme kayıtla-

rında zikredilmektedir

20

. Mahalle büyük ihtimalle XVII. yüzyıldan sonra 

Şemsiyye adıyla anılan hemen yanı başındaki mahalleyi de içine alarak 

genişlemiştir.

Mahallede yer alan cami ve mescidler (Melik Mahmud Camisi, Şeyh 

Zebun Camisi, Arap Mescidi, Şeyh Şaaran Mescidi), medrese (Savurkapı 

Medresesi), zaviyeler (Hamza-i Kebir Zaviyesi, Hamza-i Sagir Zaviyesi)

21

, 

Müslümanların ağırlıkta olduğunu göstermektedir. Şer’iye sicillerinde de 

Müslüman nüfusun en çok sakin olduğu mahalle olarak Babu’s-Savur gö-

rülmektedir. Bununla birlikte mahallenin gayrimüslim sakinleri de bulun-

maktadır. Yine şer’iye sicillerine göre; mahallenin gayrimüslim sakinleri 

Süryanî Kadimler ve Ermenilerdir.

1857 yılında mahallede Süryanî Kadimlere ait küçük bir kilise inşa 

edilmesi

22

 bu dönemde mahallede Süryanî nüfusunun zaman içinde artmış 

olmasıyla açıklanabilir. Bir başka açıdan da; mahallenin eski sakinleri olan 

ve XVII. yüzyıldaki gelişmelerle Süryanî Kilisesi’ne tâbi olmak zorunda 

kalan Şemsîlerin Süryanîliği gerçek anlamda kabulleri sonucu burada bu-

lunan cemaat için kilise inşa etmek zorunluluğu ortaya çıktığı değerlendir-

mesi yapılabilir. 

Baş Mahallesi: XVI. ve XVII. yüzyıllarda ismine rastlanmayan ma-

halle, XVIII. yüzyılda çoğunluğunu Hıristiyanların oluşturduğu bir ma-

halle olarak karşımıza çıkmaktadır

23

. Mardin’e ait çalışmalarda adına 

rastlayamadığımız mahalle, XIX. yüzyıl mahkeme kayıtlarında sıklıkla 

17 Kırklar Kilisesi Arşivi, 19 Haziran 1329 Tarihli Vakıf Defteri, s.4-5.

18  Göyünç, a.g.e., s.101; Ara Altun, Mardin’de Türk Devri Mimarîsi, İstanbul 1971, s.17.

19  Göyünç, a.g.e., s.101. 

20  Günay, a.g.t., s.308.

21  Altun, a.g.e., s.100-110.

22 Gabriel Akyüz, Mardin İli’nin Merkez ve Civar Köylerinde ve İlçelerinde Bulunan Kilise-

lerin ve Manastırların Tarihi, Resim Matbaacılık, İstanbul 1998, s.103.

23 Mardin Şer’iye Sicili (MŞS), Defter No: 202, 7 Şaban 1118.

---

372

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

yer almaktadır. Mahkeme kayıtlarında Sekevork (Sekurek) Kilisesi’nin bu 

mahallede bulunduğu belirtilmektedir

24

. Adı geçen kilise büyük ihtimalle 

Surp Kevork Ermeni Kilisesi’dir. Bu bilgiye dayanarak mahallenin Kıssis 

mahallesinin güneyinde Babu’l-Cedid mahallesinin hemen kuzeyinde yer 

aldığı tahminini yapabiliriz. Mahallede Hıristiyanlar çoğunluğu oluştur-

makla beraber, az sayıda Müslümana da rastlanabilmekteydi

25

.

Cami-i Kebir Mahallesi: XVI ve XVII. yüzyıl kayıtlarında ismine 

rastlanmayan mahalle, XIX. yüzyılda hem şehrin en büyük camisini hem 

de çarşısını içinde barındırmaktaydı. Bu sebeple mahalle, şehir hayatında 

iktisadî yönüyle ön plandadır. Günün önemli bir kısmını bu sebeple ka-

labalık yaşayan mahallenin, hane yerleşimi açısından kalabalık olduğunu 

söylemek mümkün değildir.

XVI. yüzyılda Babu’l-Cedid içinde yer alan mahalle, o dönemlerde 

Müslüman nüfusun ağırlıkta olduğu bir kesimdi

26

. XIX. yüzyılda mahalle 

sakinlerinin önemli bir kısmını Müslümanlar oluştururken; Ermeni Kato-

likler, Protestanlar, Süryanî Kadim ve Süryanî Katolikler de mahalle sa-

kinleri arasındaydı. 1885 yılında Ermeni Katoliklerin mahallede bir kilise 

inşa etme talebinde bulunmaları, mahallenin en kalabalık Hıristiyan nüfu-

sunu oluşturduklarını düşündürmektedir

27

.

Yine XIX. yüzyılın sonlarında sayıları bayağı azalmış olan Yahudi-

lerden bir ailenin de Cami-i Kebir mahallesinde oturduklarına rastlamak-

tayız

28

.

Emineddin Mahallesi: XVI. yüzyılın sonlarında Bimaristan diye 

adlandırılan mahalledir. XVI. yüzyılın sonları XVII. yüzyılın başlarında 

mahallede Müslümanlar çoğunluğu teşkil etmekteydi

29

. Mahallede Müs-

lümanlara ait Kıseyri Camii bulunurken, Hıristiyanlara ait bir yapıya rast-

lanmamaktadır. Bu durum mahalle sakinlerinin Müslüman ağırlıklı oldu-

ğunun bir göstergesi olarak kabul edilebilir.

24 MŞS, Defter No: 234, 21 Rebiülevvel 1289.

25 MŞS, Defter No: 201, 14 Şevval 1270 

26  Göyünç, a.g.e., s.97.

27 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İ.DH., Belge No: 949/75124; Kilise Defteri, Defter 

No: 2, s.194, 22 Recep 1302 tarihli belge.

28 MŞS, Defter No: 220, 2 Rabiülahir 1317.

29  Günay, a.g.t., s.308.

---

373

Öğr. Gör. İbrahim ÖZCOŞAR

XIX. yüzyılda da mahallede Müslüman nüfus ağırlıktayken, Müslü-

manlarla birlikte Süryanî Kadimler ve Ermeni Katolikler mahalle sakinleri 

arasındaydı.

Göllasiyan Mahallesi: Şehrin kuzeydoğusunda bulunan mahallede 

XVI. yüzyılda Hıristiyanlar çoğunluktadır

30

.  XIX. yüzyıla gelindiğinde 

mahalledeki Müslüman nüfusun arttığını kabul etmekle birlikte; Hıristi-

yan-Müslüman ağırlığının hangi taraftan yana olduğunu söylemek pek de 

mümkün değildir.

XIX. yüzyılın sonlarında mahallede Müslümanlar, Süryanî Kadim-

ler, Süryanî Katolikler, Protestanlar ve Ermeniler birlikte yaşamaktadır. 

1914’te mahallede Süryanî Kadimlere ait Mar Petrus Kilisesi’nin inşa 

edilmesi

31

, mahallenin Süryanî Kadim sakinlerinin fazla olduğuna dair bir 

gösterge olarak kabul edilebilir.

Kıssis Mahallesi: XVI. yüzyılda mahallenin ¾’ünü Hıristiyanlar 

oluşturmaktaydı. Göyünç, Kıssis isminin Arapça Kıs (papaz ve keşiş) keli-

mesine dayandırılabileceğini söyler

32

. XVI. yüzyılda daha geniş bir sınıra 

sahip olan mahalle XIX. yüzyılda, Şeyh Şara ve Kasis mahallesi olarak 

ikiye bölünmüştür.

XIX. yüzyılda da mahallenin tamamına yakınını Hıristiyanlar oluştur-

maktadır. Sayıları çok az da olsa Müslüman sakinlere de rastlanmaktadır

33

. 

İncelediğimiz şer’iye sicillerine göre mahallenin sakinlerini Süryanî Ka-

dim, Ermeni, Keldanî ve Katolikler oluşturmaktadır. 

XIX. yüzyılda Süryanî Kadim-Süryanî Katolik çatışmaları  sıra-

sında mahalle sık sık gündeme gelmiştir. Anlaşılan o ki; bu çatışmanın 

Mardin’deki en önemli alanı  Kıssis mahallesidir. Süryanî Katolikler ilk 

kez burada metropolitlerine ait bir evi, kilise olarak kullanmaya başlamış-

lar daha sonra bu evi kiliseye çevirmişlerdir. Nihayet yüzyılın sonunda bu 

kilisenin yanına bir de Patriklik merkezini eklemişlerdir.

Ayrıca, önceleri Nasturîlere ait iken sonradan Keldanîlere geçen Mor 

Hürmüz Kilisesi’nin burada bulunması

34

, mahallede önemli bir Keldanî 

30  Göyünç, a.g.e., s.100.

31  Akyüz, a.g.e., s.75.

32  Göyünç, a.g.e., s.100.

33 MŞS, Defter No: 243, 5 Şevval 1273; Defter No: 234, 3 Rebiülahir 1289. 

34  Akyüz, a.g.e., s.114.

---