Hazirlayanlar
Yüklə 3,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Süryanî Kadimler
- Süryanî Katolikler
- Şemsî
366 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER tanıyan, etnik ve dinîalt gruplarıyla birlikte uyumlu bir şekilde bir arada yaşamalarını güvence altına alan tek siyasî organizasyondur 1 . Başlangıçta klasik İslâmî Hoşgörü şeklinde kendini gösteren bu uyum, Fatih Sultan Mehmed döneminde gayrimüslimlere verilen haklarla hukukî bir zemin kazanmıştır. Mardin’in Osmanlı sınırlarına katılışı, klasik hoşgörü ortamının Millet Sistemi adıyla hukukî bir zemin kazanmasından sonradır. XVI. yüzyılda Osmanlı hâkimiyetine giren Mardin ve çevresinde İslâm hâkimiyetiyle başlayan hoşgörü ve uyum ortamı, artık resmen devlet güvencesinde olan sistematik bir yapıya dönüşmüştür. XIX. yüzyılda, Mardin’in de içinde bulunduğu Musul ve Cizre böl- geleri bir bütün olarak değerlendirildiğinde, göze çarpan ilk şey kargaşa ortamıdır. Bir yandan Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu zafi yet ve bu zafi yeti gidermek için yaptığı düzenlemeleri uygularken ortaya çıkan çe- lişkiler, diğer yandan bölgede etkisini misyonerler, konsoloslar vs. eliyle hissettiren dış müdahale bu kargaşa ortamını besleyen unsurlardır. Bu kar- gaşa ortamında, Müslüman aşiretler bölgedeki otorite boşluğundan fay- dalanıp rant elde etmek adına yoğun bir çatışma içine girmişlerdir. Genel anlamda sadece Müslüman aşiretlerin birbirleriyle çatışmaları söz konu- suyken, özellikle bahsettiğimiz misyoner ve konsolosluklar eliyle yapılan dış müdahaleler bazı Hıristiyan topluluklar ile Müslüman aşiretlerin de dönemsel çatışmalara girmelerine sebep olmuştur. Bedirhan Bey ile Nas- turîlerin çatışması bu durumun bölgedeki en önemli örneğidir. Bu kargaşada Mardin ve çevresinden sadece Müslüman-gayrimüslim değil aynı zamanda Müslüman aşiretlerin de birbirleriyle ilişkilerinden bahsederken karamsar bir tablo ortaya çıkmaktadır. Bu tablo çok yönlü çatışmalar yumağı şeklinde kendini gösterse de; Mardin merkezin yaşayan
kıldığı uyuma sahip olduğunu kabul etmek gerekecektir. Osmanlı mahke- me kayıtları, aynı şehri paylaşan toplumların, gerek yaşadıkları sorunlar gerekse dayanışmalarına dair sunduğu örneklerle Mardin’in bu özelliğini gözler önüne sermektedir. 10 bin nüfuslu, zirvesinde küçük bir kale bulunan dağın yamacına ku- rulmuş, yapı olarak bir Ortaçağ şehrini andıran XIX. yüzyıl Mardini bu dar sahada bulunan 7 cemaat ve 13 mahallesi ile XIX. yüzyılın tüm olumsuz- luklarına rağmen cemaatler arası uyumun tüm yönleriyle yaşandığı bir şe- 1 Kemal H. Karpat, “Giriş”, Osmanlı ve Dünya, Ufuk Kitapları, İstanbul 2001, s.16. 367 Öğr. Gör. İbrahim ÖZCOŞAR hirdir. XIX. yüzyılda çoğunluğu oluşturan Müslümanlarla birlikte şehirde yaşayan diğer dinî /etnik gruplar şunlardır: Ermeni Katolikler: XIX. yüzyılda Mardin’de gayrimüslimler içinde en kalabalık nüfusa sahip sınıf Ermeni Katoliklerdir. XVII. yüzyılın başlarına kadar tamamı Ortodoks (Gregorian) olan Ermeniler, bu tarihten itibaren başlayan Katolikleştirme faaliyetleri sonucunda Katolikleşmişler ve XIX. yüzyıla gelindiğinde Mardin’de Ermeni Gregorian nüfusu kalmamıştır. Mardin Ermenilerinin Katolikleşme süreci şöyle özetlenebilir: Diyarbakır metropolitliğine bağlı olan Mardin Ermenilerinin Osmanlı Devleti’nde bilinen ilk piskoposu, Kalust’tur (1601–1620). Bu dönemde Mardin Ermeni piskoposları Sis katalikosları tarafından taktis edilmekte- dir. 1632 yılında Mardin piskoposu olan Dimoteus Karnuk’un Katolikliği kabul etmesiyle beraber, Mardin Ermenileri arasında Katolik inancı yayıl- maya başlamıştır. Karnuk, gördüğü baskılar karşısında, İtalya’ya kaçmış ve orada ölmüştür. Mardin Ermenileri arasında 1630’lu yıllarda Katolikliğin ilk tohumları atılmasına rağmen Katolikleştirme bundan yaklaşık yarım asır sonra Melkon Tazbazyan’ın yaptığı faaliyetler sonucunda amacına ula- şacaktır. Roma’ya gidip orda eğitim gören Tazbazyan, 1680’de Mardin’e dönmüş ve piskoposluk kürsüsü kurmuştur. Tazbazyan’ın çalışmaları so- nucunda ilk dört yılda, Mardin’deki 1860 Ermeni ailesinden 830’u Ka- tolik inancına geçmiştir. Sonraki yıllarda bu sayı daha da artmış 200 aile hariç tüm Ermeniler Katolikliğe geçiş yapmıştır 2 . XIX. yüzyılda ise artık Mardin’de Ermeni Gregorian nüfusundan bahsetmek mümkün değildir.
Kadimler veya XVIII. yüzyılın sonlarına kadar en çok bilinen isimleriyle Yakubîler için Mardin ayrı bir özelliğe sahiptir. Süryanî Kadim Patrikli- ği, Mardin’in hemen yanı başındaki Deyruzzafaran Manastırı’dır. Süryanî Kadimler, hem Mardin merkezde hem de Mardin çevresinde birçok ma- nastır ve kiliseye sahiptirler. Mezhep olarak kendilerine has bir Ortodoks inancına sahiptirler. 2 Vartanuş A. Çemre, “Ermeni Katolik Kilisesi’nin Kurucularından Melkon Tazbazyan’ın Hayatı (1654–1716)”, Tarih ve Toplum, C. 31, S. 184, Nisan 1999, s.39 vd. Vartanuş Çerme tarafından verilen bu bilgilerde Ermenilere ait nüfus abartılı görünmektedir. Ancak Erme- niler arasında Katolikliğe geçiş oranları hakkında önemli ipuçları vermesi açısından önem- lidir.
368 HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER Süryanî Katolikler: Süryanî Yakubî Patrikliği içinde 1782 yılında meydana gelen bölünme sonrasında, Süryanî Katolik Patrikliği ortaya çık- mıştır. Bu bölünmeyi iki temel sebebe dayandırabiliriz: Bunlardan ilki, Süryanî Kilisesi içinde çok sık bir şekilde görülen Patrik olma mücadeleleri ve bu sebeple meydana gelen bölünmeler; ikincisi ise, Katolik misyonerle- rin çalışmalarıdır. Bu bölünme ardından Süryanî cemaati ikiye ayrılmıştır. Eski mezheplerinde kalanlar kendilerinin ana kilise olduğunu vurgulamak için Süryanî Kadim ismini kullanırken; Katolikliği kabul edenlere Süryanî Katolik denilmiştir.
Katolikleşerek ayrılanların oluşturduğu bir cemaattir. Keldanî Patrikliği, Süryanî Katolik Patrikliği’nin ortaya çıkmasında olduğu gibi, Nasturîler arasındaki idarî anlaşmazlıklardan ve bu anlaşmazlıkların Katolik misyo- nerlerce kullanılmasından dolayı, Nasturî Patrikliği’nin parçalanmasıyla ortaya çıkmıştır. XIX. yüzyılda Mardin şehir merkezinde Nasturî nüfusuna rastlanılmaması, bunların tamamının Katolikleştiğini göstermektedir.
Mardin ve çevresindeki son kalıntıları olarak tanımlanırlar 3 . XVI. yüzyılda ayrı bir cemaat olarak yer alan Şemsîler ile ilgili XIX. yüzyılda tek bilgi 1807’de Seyyah Dupré tarafından verilmektedir. Buna göre Mardin’de 800 Şemsî bulunmaktadır. Ancak daha sonraki kaynakların hiçbirinde Şemsî nüfusuna rastlanmamaktadır. Bu yok oluş Şemsîlerin XIX. yüzyılda Sür- yanî cemaatine dâhil olmalarında kaynaklanmaktadır 4 . Süryanî Kadimlere ait kayıtlarda Şemsî lâkaplı isimlere rastlanması 5 , Süryanî cemaati içinde varlıklarını devam ettirdiklerine dair bir gösterge olarak kabul edilebilir. Yahudi: XVI. yüzyılda Mardin başlı başına bir Yahudi mahallesi ol- masına rağmen XIX. yüzyıla gelindiğinde nüfusları oldukça azalmıştır. 3 “Mardin Maddesi”, İslâm Ansiklopedisi, C. VII, Millî Eğitim Bakanlığı, Eskişehir 1997, s.320.
4 Suavi Aydın, Kudret Emiroğlu, Oktay Özel ve Diğerleri; Mardin Cemaat Aşiret Devlet, Toplumsal ve Ekonomik Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 2001, s.135–136. 5 Abdullah Satuf Sadedî, İstastikî Bazı Bilâd ve Kura Sened 1870, Kırklar Kilisesi Arşivi. Yüklə 3,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|