Hazirlayanlar

354

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

Nitekim XVIII. yüzyılda Ermenilerce ve diğer Hıristiyan toplum üye-

lerince yapılan taassuplar sonucu yaratılan sorunlara sık sık rastlanmakta-

dır. Papazlık murahhaslıklarını tasarruf yarışı

45

, bu anlamda belirtilebilir. 

Aynı dönemde, kendi cemaatinin dinî görevlerini hakkı olmadığı halde 

zorbalıkla ele geçirmek isteyen Ermeniler bulunmaktadır

46

. Bundan başka, 

Fransızların Ermenileri Fransız Katolik mezhebine yönlendirme baskıları

47

 

yer almaktadır. Bunlar, XVIII. yüzyılda Ermenilerin yaşadıkları sorunlar 

arasında dikkat çekmektedir.

Ayrıca, XVIII. yüzyılda Ermeniler ile kapitülasyonlar aracılığıyla 

onların hamiliklerini üstlenmiş görünen Fransızlar arasında da bir takım 

hoşnutsuzluklar meydana gelmektedir. Bu sorunlar, Fransızların hamilik-

lerinden hoşnut olmayan Ermenilerin, haklarını alabilmek için taşradaki 

bir mahkemeye ve başkentteki yüksek mahkeme olan Divan-ı Hümayun’a 

müracaat etmeleri sayesinde açığa çıkmaktadır. Kendilerine akrabalarının 

birinin terekesinden miras olarak intikal eden hak sahibi Ermenilerin mal-

larına, Fransa’nın görevlilerince müdahale edilmesine şahit olunmakta-

dır

48

.

45  Halep valisine ve Mollasına hüküm ki; İZMİR  BATRİĞİ vekîli SHAK nam râhip ……… 

medîne-i Halep’de vâki‘ ERMENİ tâifesinin murahhaslığı berât-ı şerîfi mle BEDRUS nam 

râhibin üzerinde olup dahl olunmak icab itmez iken bundan akdem BATRİK iken âyîn  

…….. intihal ile beynlerinde ihtilâle ba‘is olup küreğe vaz‘ olunan SARI BATRİK’in me-

dîne-i mezbûrede sâkin itbâ‘ından ASBUN oğlu ZEKUR ve İBRAHİM nam PAPAS ile 

YALMU nam zımmîler kendü hallerinde olmayup bilâ-berat ve muğayir-i emr-i şerîf-i 

mezbûr BEDRUS nam râhibin murahhaslığı umûruna müdahale ile ihtiâle bâ‘is oldukların 

bildirüp mesfûrlar diyâr-ı âhıra nefy olunmak bâbında emr-i şerîfi m rica itmeğin sen ki 

vezîr-i müşârün-ileyhsin ve Mevlâna-yı müma-ileyhsin inhâ olunduğu üzere vâki‘ ise ahz 

ü habs ve ‘arz ü i‘lâm olunmak içün yazılmıştır.  Fî evâsıt-ı R sene 1119. BOA, Mühimme 

Defteri, Defter No:115, s.98, Hüküm: 148, belge tarihi: Fî evâsıt-ı  Z  sene 1119 (8 Mart 

1708).

46  Bkz. Özkaya, a.g.m.,  s.151. 

47  TOKAT  kazası Naibine ve SAMSUN  kal‘ası Dizdarına  hüküm ki; Medîne-i TOKAT’da 

vâki‘ ERMENİ tâifesi südde-i sa‘âdetime ‘arz-ı hâl idüp Medîne-i mezbûreden  ………. 

Olan Veli Karayüt nam zımmî kendü halinde olmak üzere kıbel-i şer‘den tenbih-birle him-

met olunmuş iken  ……. olmayup hevâsına Amud oğlu Merdnus ve Eleksan nam PA-

PASLAR ile yek-dil ve yek-himmet(?) olup ehl-i zimmet re‘âyâyı EFRENC mezhebine 

………… ittirmek kastıyla tecemmü‘ ve  ……….. ihtilâle bâ‘is oldukların bildirüp mesfûr-

lar ıslâh-ı nefs içün ta‘yîn olunan ÇAVUŞ mübâşeretiyle SAMSUN kal‘asında kal‘a-bend 

olunmak bâbında emr-i şerîfi m rica eyledikleri acilden mesfûrlar kal‘a-i mezbûrede kal‘a-

bend olunmak içün yazılmıştır.  Fî evâsıt-ı Ca sene <1>118. BOA, Mühimme Defteri, Def-

ter No:115, s.98, Hüküm: 40, belge tarihi: Fî evâsıt-ı Ca sene <1>118 (25 Ağustos 1706).

48  İzmir’de 1766’da gerçekleşen bir hadise, bize bu konuda önemli bir örnek teşkil etmektedir. 

Hadisenin gelişimi, belgede şöyle yansıtılmaktadır: Ermeni taifesinden Tomak, İzmir’de 

---

355

Doç. Dr. İbrahim GÜLER

Ermenilerin, sadece Fransız elçilik veya konsolosluk mensuplarıyla 

değil, aynı zamanda Osmanlı Devleti topraklarında faaliyet gösteren Fran-

sız vatandaşlarıyla da sorunlar yaşadığı görülmektedir. Bu anlamda ortaya 

çıkan sorunlardan biri, Ermeni şahıslarla Fransız tüccarları arasında yaşa-

nan borç ve alacak meselesinden kaynaklanmaktadır

49

.

oturmaktadır. Ona, Kirkor Duveldanil adlı kişinin 25000 kuruştan fazla tutan terekesinden 

miras intikal etmiştir. 

 

Onun miras olarak zapt etmiş olduğu bu intikal etmiş terekeyi iptal ettirmek için, Fran-

sız bayrağı üstünde (himaye gören) Amem Acem Ohan ve oğlu Boğus terekeyi zapt edip 

ona (Ermeni Tomak’a) vermemek için uğraşmaktadır.  Tomak, bu meyanda Osmanlı 

Mahkemesi’ne bir dilekçe vererek, bununla adı geçen kişilerin  İstanbul’a (Asitane’ye) 

huzura çağırılıp hakkının alıverilmesini istemiştir. Durum, Divan-ı Hümayun’a da intikal 

ettirilmiştir. 

 Ancak, 

İzmir’deki FRANSIZ konsolosu ise, “yanında çalışan Tercüman Boğus’un To-

mak üzerindeki terekeyi vekâleten zapt edip sonra tamamıyla ona teslim ettiğini ve onun 

(Tomak’ın) da terekeyi teslim aldığını, bu hususta bir kıta da  irahah bulunduğunu” be-

lirtmiştir. Konsolos devamla, buna rağmen Tomak’ın yanında çalışan Tercüman Boğus’a 

3 000 kuruş borcu olduğunu vurgulayarak, Ermeni Tomak’ın Tercüman Boğus’a ait olan 

zimmetindeki bu 3 000 kuruşu ona vermemek için uğraştığını, onun şiddete yöneldiğini 

iddia etmektedir. 

  

Konsolos, olayın böyle olduğuna dair daha önceden Fransız Elçisi’nin de bir yazı (dilekçe) 

ile durumu bildirdiğini, Tercüman Boğus’un hukuka (Şer‘-i şerîfe) her şekilde itaat ettiğini, 

ancak Ermeni Tomak’ın dilekçesinin tezvîre (yalan dolana; ara bozmak; bozgunculuğa) 

yönelik olduğunu savunmuştur.

 

İşte bu Ermeni Tomak ile İzmir’deki Fransız Konsolosluğu’nda çalışan tercüman Boğus 

(ve onun himayecisi Fransa (Fransız Elçiliği ve Konsolosluğu)] arasındaki bu anlaşmazlı-

ğın ve haksızlığın giderilmesi 1179 senesi Zilkade (Za) başlarında Divan-ı Hümayun’dan 

çıkan hüküm emri ile İzmir kadısından istenmiştir.  

 

İZMİR Kadısına hüküm ki; FRANÇE Padişahının Âsitâne-i sa‘âdetimde mukım elçisi  

…….. BOA, Düvel-i Ecnebiyye Defteri, Defter No: 34-2/11, s.251, Hüküm No: 1558, 

belge tarihi: Evâili Za 1179 (10 Nisan 1766)

 Bu 

anlaşmazlıkla ilgili olarak daha sonra tarafl ar hakkında, İstanbul’da yüz yüze duruşma 

gerçekleştirildiği, 1182 senesi Muharremi başı tarihli bir derkenar  kaydından anlaşılmak-

tadır. Bu olayla ilgili dava kayıtlarından, Ermeni Tomak’ın Markadır ve Horsima adlı iki 

kız kardeşi bulunduğu ve onların İzmir dışında başka bir yerde (diyar-ı aharda) yaşadıkları; 

Fransız Konsolosluğu ve Elçiliği’nin Osmanlı Devleti’ndeki Ermenilerle yakından ilgilen-

dikleri; Fransa’nın Ermenileri Katolik olmaları nedeniyle himayelerinde bulundurdukları; 

onların terekelerinin evlatlarına intikali işlerinde Fransızların bu ilgilerini devam ettirdik-

leri, ancak Ermenilerin terekelerinin evlatlarına taksimi işinde (Fransızların tam olarak işin 

üstesinden gelemeyip) durumun Osmanlı Mahkemesine ve Yüksek Mahkemesi olan Di-

van-ı Hümayun’a intikal ettirildiği sonucunu çıkarmak mümkündür. Bkz. BOA, Düvel-i 

Ecnebiyye Defteri, Defter No: 34-2/11, s.251, Hüküm No: 1558, derkenar tarihi: 12 Safer 

<1>180 (20 Haziran 1766).

49  İZMİR Mollasına hüküm ki; …….. ‘arz-ı hal idüp FRANÇE tüccarından BERUN DİLAS-

FUR nam FRANÇE tüccarının İZMİR’de mütemekkin olan BADES nam ERMENİ zim-

---