Hazirlayanlar

345

Doç. Dr. İbrahim GÜLER

2-Ermenilerin XVIII. Yüzyılda Toplum İçinde Sahip Olduğu 

İmkânlar

Osmanlı Devleti’nin hoşgörü ve adalet ilkeleri kapsamında tebaasına 

sağladığı imkânlar ölçüsünde Ermenilerin de, Osmanlı toplumu içinde, o 

toplumun birer önemli üyesi olduklarını gösteren önemli kanıtlar bulun-

maktadır. 

Bunlardan biri, Ermenilerden bazılarının, yetenekleri ve becerileri sa-

yesinde devletin koyduğu genel kurallar çerçevesinde

25

, çeşitli kurum ve 

meslek alanlarında çok önemli mevkilere ulaşmalarıdır. Onların hak ettik-

leri bu mevkilerden, içinde bulundukları Osmanlı toplumuna ve devlete 

katkılar yapmalarıdır

26

. Ermenilerin, katkı sağladığı alanlar üretim (tarım, 

25  Bu kurallardan biri, ülke genelinde herhangi bir devlet memuriyetinde daimî şekilde görev 

alabilmeleri için Müslüman olmaları gerekiyordu. Bu hem Osmanlı tebaası olan gayrimüs-

limler hem de Osmanlı tebaası değil iken Osmanlılara sığınan veya Osmanlı Devleti’nin 

tebaalığını kabul etmiş bulunan gayrimüslimler için de geçerli idi. Bunlar, ancak Müslü-

manlığı kabul ve Osmanlı tebaalığını aldıktan sonra daimî derecede askerî ve idarî vs. gö-

revlere atanabilirlerdi. Osmanlı Devleti’nde Müslümanlığı kabul etmeyip Osmanlı Devleti 

tabiliğine girmemiş olanlar da, devlet bünyesinde bazı görevlerde istihdam edilebilirlerdi. 

Ancak bunlar, geçici ve kısa süreli görevlerdi. Bu konuda bkz. Güler, “Les fonctionnaires 

d’origine européenne dans la province de Tunisie sous la domination turque au XVIIIe 

siècle”, XXXVIth International Congress of Asian and North African Studies, from 16 to 

21 August 2004 (XXXVIe Congrès international des études asiatiques et nord-africaines, 

du 16 au 21 août 2004), Moscow/Rousie.

26 Ermenilerin Osmanlı Devleti toplum yapısı içinde hizmet alanlarında görev almasının ge-

lişim süreci hakkında ayrıntılı ve çok örnekli derin çalışmalar henüz yoktur. Ancak son 

gelişen olaylar, Ermenilerin Osmanlı toplumundaki gerçek yerini ortaya koymak için araş-

tırmacıları itekleyici bir unsur olmuştur. Bu anlamda, Yervant Çarkcıyan’ın 1953’te yayın-

lanmış (Bu eserde, 1753–1853 döneminde Osmanlı Devleti hizmetinde görevli küçükten 

büyüğe Ermeni Osmanlı memurları ile Osmanlı toplumunda itibarlı Ermeni Aileleri hakkın-

da çok ayrıntılı bilgiler verilmektedir. Bkz. Y. G. Çark, Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler 

(1453–1953), Yeni Matbaa, İstanbul 1953, s.39–109. Aynı kaynak, daha sonraki dönemle-

re de dair Osmanlı Devleti hizmetinde görevli Ermeniler hakkında bilgiler içermektedir. 

Bkz. Çark, a.g.e., s.110-290.) çalışması ile Nejat Göyünç’ün 1983’te (Bkz. Nejat Göyünç,  

Osmanlı İdaresinde Ermeniler, Birinci Baskı, Gültepe Yayınları,  ? Ekim 1983, s.49–51, 

68–75.) ve 2005’te yayınlanmış (Bu eserde, Osmanlı idaresinde Ermeniler, devletin önemli 

mevkilerindeki Ermeniler ve aileleri, Türk-Ermeni kültür ilişkileri konuları oldukça zengin 

örneklerle açıklanmaya çalışılmıştır. Bkz. Göyünç,  Türkler ve Ermeniler, Yayına Hazırla-

yan Kemal Çiçek, Yeni Türkiye Yayınları, Tarih Serisi: 7, Ankara 2005, s.77–84, 115–132.) 

çalışmaları bu alanda belli bir boşluğu doldurması bakımından çok önemlidirler. Bu eserler, 

Osmanlı Devleti hizmetinde görev almış Ermeniler hakkında zengin örnekler sunmaktadır. 

Ancak, görevlendirmenin gelişim süreci ve hukukî boyutu hakkında bu çalışmalarda da 

eksiklikler bulunmaktadır.  

---

346

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

hayvancılık), bilim, sanat, mimarî ve idarî alanlar olarak dikkat çekmek-

tedir.

XVIII. yüzyılda onlardan bazılarının, sahip oldukları mevkilerden, be-

lirtilen alanlarda, önemli ve büyük eserler vermeleri söz konusu olmuştur. 

Onlar,  mimarî alanda Türk ustaların yanında yetişerek, itibar edilir 

önemli seviyelere ulaşmışlardır. Bu anlamda, aralarından önemli kişiler 

yetişmiştir.

Mimar Sinan ve onun öğretisinden yetişen Mimar Davud Ağa, Sultan 

Ahmet Camii Mimarı Mehmet Ağa, Yeni Cami Mimarı Kasım Ağa gibi 

Müslüman yüksek mimarlardan sonra, Osmanlı Devleti’nin mimar ağalık 

ve mimar kalfalığı (halifeliği) gibi yüksek makamları, Ermeni, Rum ağa ve 

kalfalar tutmuşlardır. Bunlardan, Simon Kalfa’nın Nur-ı Osmaniye ve La-

leli camilerini, Simon Kalfa’nın çırağı olan Komyanos Kalfa’nın da daha 

sonraları yapılan büyük yapıları yaptığı bilinmektedir

27

.  

Ermenilerin daha XVI. yüzyıldan itibaren, Osmanlı Devleti’nin askerî, 

idarî ve Saray hizmetlerinde çalıştırılmak üzere devşirme usûlüne tâbi tu-

tuldukları da bilinmektedir

28

. Devşirilen Ermenilerin içinden, daha son-

raki yüzyıllarda, idarî alanda beylerbeyilik ve Padişahtan sonra devletin 

en yüksek kademesindeki idarî makam olan sadrazamlık (vezîr-i âzamlık) 

payeleri almış kişiler çıkmıştır.

   XVII. yüzyıl başlarında, beylerbeyilik rütbesini almış ve Muharrem 

H.1026/M.1617 ve Rebiülevvel H.1036/M.1626’da iki defa vezîr-i âzam 

olmuş Maraş Ermenilerinden Halil Paşa bunlardandır

29

. Sadrazamlık ma-

kamını elde eden başka Ermeniler de olmuştur. IV. Mehmet (Avcı)’in salta-

27  Bkz. Mustafa Nuri Paşa, Netayicü’l-Vukuat (Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi), 

Cilt: III-IV, Sadeleştiren Notlar ve Açıklamaları Ekleyen Neşet Çağatay,  Ankara 1980, 

s.147.

28 Bir XVII. yüzyıl kaynağında, iç oğlanları zümresine yapılan gerçek devşirme düzeninin 

bozulmasından sonra, bu zümre içerisine Türk, Çingene, Kürd ve Ermenilerden insanların 

alınır olduğuna işaret edilmektedir. «Kanun ve zabt ve edeb ahvâllerinden evvelâ iç oğlan-

ları kadîmü’l-eyyâmdan devşürme ve yâhûd sahîh kul cinsi pîşkeh olagelmiştir. Şimdiki hal 

ise, ekserî İstanbul’un  şehr oğlanları ve Türk ve Kürd ve Ermeni ve Çingene oğlanları olub 

on oğlunda bir sahîhce devşürme ve yâhûd kul cinsi yokdur. Yaşar Yücel,  Osmanlı Dev-

let Düzenine Ait Metinler: Kitâb-ı Müstetâb, AÜDTCF Yayınları, No: 216, Ankara 1974, 

s.26.  

29 Bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet Teşkilâtından Kapıkulu Ocakları-I (Acemi Ocağı ve Ye-

niçeri Ocağı), 3. Baskı, Ankara 1988, s.17.

---