GREGORİAN KIPÇAK METİNLERİNDEN
AKILLI HİKAR’IN HİKÂYESİ
Yrd. Doç. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK
Sevda ALTINSOY*
*Giresun Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,
Özet
Dünyada ilk kez Kıpçak dilli Ermenilerden -bizim tabirimizle
Gregorian mezhepli Kıpçakların eserlerinden- bahseden kişi
Agatangel Yefi moviç Krımskiy’dir. Onun verdiği bilgilere göre
bugünkü Ukrayna’nın batı kesimlerinde bulunan Ermeniler XIV.
asırda Litvanya Tatarları, Karay kolonileri ve bir kısım Kumuklar
ile birlikte yaşıyorlardı. XIV. asrın sonlarına doğru bu kolonilere,
Osmanlının Kefe’yi almasından sonra yenileri eklenmiştir. Daha
sonra bunlar; Litvanya Tatarları, Karaylar ve Kumuklar gibi Türk
dilini terk ederek Polonca, Rusça ve Ukraince konuşmaya baş-
lamışlardır. Gregorian Kıpçak metinlerinin çok geniş bir sahaya
yayılmasından dolayı ortaya ağızlar da çıkmıştır. Konu ile ilgili
olarak Triyarski’nin bir çalışması vardır. Ağız çalışmalarını başlatan
da M. Levitskiy ve R. Kon’dur. Ukrayna’daki Gregorian mezhebine
mahsus yazılı ürünler üzerine pek çok araştırmacı çalışmıştır.
Aleksandr Garkavets Gregorian Kıpçaklara ait metinlerin büyük
bir bölümünü, transkribe ederek yayınlamıştır. Metinleri altı kıs-
ma ayırmış ve bizim hikâyemizi de Elit ürünler kısmında göster-
miştir. Gregorian Kıpçak metinlerinin II. cildini de Almaata’da ya-
yına hazırlamaktadır. Edebî örneklerden elimizde Akıllı Hikar’ın
Hikâyesi veya Akıllı Akir’in Hikâyesi adıyla sadece bir metin var-
dır. Eser üzerinde J. Deny ve E. Tiriyarski çalışmıştır. Onlara göre
eser Ermenice’den tercüme edilmiştir. Garkavets, Kıpçakskoye
Pismennoye Naslediye adlı eserinde transkribeli halini verdiği
gibi, giriş ve önsöz kısmında da hikâye hakkında kısaca bilgi ve-
rilmiştir. Metinde bazı kelimelerin değişik şekillerde yazılmıştır.
Bu da bize, yazarın ya da çevirmenin belirli bir imla kaidesine uy-
madığını göstermektedir. Ayrıca bazı söz kalıpların ve konuların
tekrar edilmesi yazarın amacının edebî bir metin meydana getir-
mek olmadığını, sadece öğretici gaye güttüğüne işarettir. Metni,
orijinalinden tekrar okuyup, Türkiye’de kullanılan transkripsiyon
alfabesi ile tebliğimize aldık. Biz, elimizdeki hikâyenin Anadolu
Türk halk kültürü ve diğer Türk halklarıyla benzerlikleri üzerinde
durup onlarla mukayesesini yapmaya çalışacağız. Hikâyenin asıl
metni, kısadır. Onu hacimlendiren öğüt-nasihat kısmıdır ki ortak
sözlü kültür unsurları da buradadır.
95
Yrd. Doç. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK / Sevda ALTINSOY
Giriş
Gregorianlık, İznik Konsülü’nden sonra oluşan bir mezhebin adıdır.
Bugünkü Ermenilerin millî mezhebidir. 1850’lere kadar Gregorianlık bir
cemaatken Türk, Fars, Arap ile Hayk kavminden insanlar da bu cemaatin
içinde yer almıştı. 1850’li yıllardan sonra bu cemaat siyasî bir kimliğe bü-
ründürülüp Gregorianlık ve Hayklık birleştirilerek yükseklerde, dağlarda
yaşayan anlamına gelen
Ermeni ismi altında milletleştirilmiştir
1
. Son ça-
lışmalara göre Anadolu’daki isyancı grupların içinde Türk soyluların var-
lığı kesinlik kazanmıştır.
Dünyada ilk kez Kıpçak dilli Ermenilerden ya da bizim tabirimizle
Gregorian mezhepli Kıpçakların eserlerinden bahseden kişi Türkî, İh Movi
Ta Literaturi (Türklerin Dili ve Literatürü) adlı kitabıyla Agatangel Ye-
fi moviç Krımskiy olmuştur
2
. Krımskiy’in verdiği bilgilere göre bugünkü
Ukrayna’nın Batı kesimlerinde bulunan Ermeniler XIV. asırda Litvanya
Tatarları, Karay kolonileri ve bir kısım Kumuklar ile birlikte yaşıyorlardı.
XIV. asrın sonlarına doğru bu Ermeni kolonisine, Osmanlıların Kefe’yi
ele geçirmelerinden sonra yenileri eklenmişti. Daha sonra bu Ermeniler,
Litvanya Tatarları, Karaylar ve Kumuklar gibi Türk dilini terk ederek Po-
lonca, Rusça ve Ukraince konuşmaya başladılar.
1 Abdurrahman Küçük, Ermeni Kilisesi ve Türkler, Ankara 1997.
2 Agatangel
Yefi moviç Krımskiy, Türkî İh Movi Ta Literaturi, 1930
96
HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER
Gregorian Kıpçak metinlerinin çok geniş bir sahaya yayılmasından
dolayı ortaya ağızlar da çıkmıştır. Konu ile ilgili olarak Triyarski’nin bir
çalışması vardır
3
. Ağız çalışmalarını başlatan araştırmacılar, M. Levitskiy
ve R. Kon’dur
4
. Ukrayna’daki Gregorian mezhebine mahsus yazılı ürünler
üzerine pek çok kişi çalışmıştır
5
. V. A. Gordlevskiy, V. R. Grigoran, T. İ.
Gurunin, Y. R. Daşkeviç, İ. A. Abdullin, V. V. Bartold, S. R. İzidinova, S.
Koloncan, N. K. Krivanos, A. Y. Kırımskiy, A. K. Kurışjanov, S. E. Malov,
E. N. Necip, E. Petrosyan, A. N. Samayloviç, K. K. Yudahin, W. Bang, Ne-
cip Asım, J. Antoni, P. N. Akinian, F. Bischoff, O. Blau, J. Deny, V. Drim-
ba, A. Von Gabain, T. Kowalski, L. Ligeti, M. Malowist, T. Mankovski, J.
Nemeth, W. Radloff, E. Tryjarski, A. Zajaczkowski bunlardan bazılarıdır.
Aleksandr Garkavets, Gregorian Kıpçaklara ait metinlerin büyük bir
bölümünü, transkribe ederek yayınlamıştır
6
. O, bu metinleri:
1. Tarihî vakayinameler,
2. Kanun kitapları ve mahkeme sicil defterleri, tutanakları,
3. Dil bilgisi çalışmaları ve lügatlar,
4. Mezhebî (dinî ) edebiyat,
5. Elit ürünler
6. Tabii bilim çalışmaları
Diye altıya ayırmış ve bizim hikâyemizi de Elit Ürünler kısmında ver-
miştir.
Edebî örneklerden elimizde Akıllı Hikar’ın Hikâyesi veya Akıllı
Akir’in Hikâyesi adıyla sadece bir metin vardır. Hikâye, Viyana Ermeni
Papazları Kongre Kütüphanesi 468 numarada kayıtlı el yazma eser içinde
olup, el yazmasının 54-62 sayfaları arasındadır. Bu eser üzerinde J. Deny
ve E. Tiriyarski çalışmışlardır. Onlara göre bu eser Ermenice’den tercüme
edilmiştir
7
. Metnin giriş formelindeki yapı Mezopotamya karakterlidir. Bu
eseri Almaata’da Sisenbay Colayeviç Kudasov bastırmıştır
8
. Bu didaktik
eserin transkripsiyonu Garkavets’in
Kıpçakskoye Pismennoye Naslediye
3 Trıyarski, “O Dialektnoy Differentsiatsii Armiyano- Kıpçakskogo Yazıka”, Çeviren N. M.
Karpoviç, Sovetskaya Türkologiya, IV, 1987, s.23-29.
4 Trıyarski, a.g.m., s.23.
5 Erdoğan Altınkaynak, Gregoryan Kıpçak Dil Yadigarları, İstanbul 2006, s.16.
6 Garkavets,
Kıpçakskoye Pismennoye Naslediye, Almaata 2002.
7 J. Deny-E. Trijarski, “Histoire du Sage Hikar’ Dans la Version Armeno Kıptchak”, Rocznik
Orientalistyczny, 27, Wiezbaden 1964, s.7-61.
8 S. J. Kudasov, Armian Jazulı Kıpşak Eskertkişi ‘Dana Hikar Sözinin Tili’, Almatı 1990.