Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

62 

 

nümunəsi icad edildi, ondan bişirilən bir porsiya bifşteks 30 min funt sterlinqə başa 

gəldi. Belə bədxərcliklə qidalanma bəşəriyyətə olduqca baha başa gələ bilər. Onu da 

qeyd emək lazımdır ki, qida maddələrinin süni yolla kütləvi istehsalı hələlik üfüqdə də 

gözə dəymir.  

Ona görə də hər bir xalq malik olduğu əvəzsiz kapitaldan – torpaqlardan daha 

səmərəliklə istifadə etməyə çalışmalıdır. Kimyaçılar qoy öz axtarışlarını etsinlər, hərdən 

bir öz icadlarını elan etməklə qısa müddətli sensasiya yaratmaqda davam etsinlər. 

Bitkiçilik və heyvandarlıq üzrə olan elmlər, əkinçilik texnologiyaları əhalinin artımını 

nəzərə alaraq inkişaf etməli, kənd təsərrüfatı məhsullarının çoxaldılması üçün yeni 

yollar və vasitələr axtarıb tapmalıdır. Əkinçilik sisitemi öz təkamülünü davam 

etdirməlidir, çünki «yaşıl inqilablar» barədə bəzi ölkələrdə hay-küy qaldırılsa da, 

dünyanın bəzi guşələrində aclıq narahatlıq doğuran bir problem olmaqda davam edir. 

Əkinçilik yüksək və sabit məhsulun alınmasına xidmət etməlidir, kənd təsərrüfatı 

istehsalı yalançı, bayağı şüarlardan azad olmalı, öz inkişafına xidmət edən cəhətlərə və 

vasitələrə diqqəti yönəltməlidir. Optimal səpin dövriyyəsi və torpağın becərilməsi, 

gübrələrdən, bitki mühafizəsi vasitələrindən daha səmərəli istifadə edilməsi aqrar 

bölmənin mühüm vəzifəsinə çevrilməlidir. İndiyədək boş şüarlarla, vədlərlə kimisə 

qidalandırmaq mümkün olmamışdır, bununla məşğul olan alimlər az qala «dahilik» 

qiyafəsi eşqinə düşsələr də, onların proqnozları sabun köpüyü təsiri bağışlamaqdan 

uzağa getməmişdir.  

Əkinçilik sistemlərinin tətbiqində dünyaya məlum olan metodlardan istifadəyə 

də əyri gözlə baxmaq yolverilməzdir. Dəmyə zonalarda taxıl- herik sisteminin tətbiqi 

gündəlikdən çıxarılmamalıdır. Təmiz herik, becərilmənin və gübrələrin düzgün tətbiq 

edilməsi hesabına məhsuldarlığı xeyli yüksəltmək olar.  

Minimum, optimum və maksimumdan ibarət olan əkinçilik qanunlarına görə 

məhsulun miqdarı minimumda yer tutan faktorlarla müəyyən edilir. Ən yüksək 

məhsul faktorların optimal təsiri ilə əldə olunur. Faktorların maksimal (izafi) təsirində 

məhsul aşağı düşür. Bitkilər vasitəsilə torpaqdan çıxan mineral qida elementlərinin 

əvəzinin ödənilməsi zərurəti meydana gəlir. Ona görə də torpağa üzvi və mineral gübrə 

verilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Peyin torpağa bitkilərin götürdüyü kül 

elementlərini və azotun xeyli hissəsini qaytarır. Torpaq – bitki – emal edilmiş bitki 

maddələrin qalıqları – torpaq – bitki dövriyyəsi baş verir.  

Əkinçilikdə geniş təkrar istehsalın iqtisadi və təbii prosesləri birləşir. Torpaq və 

bitkilər əsas istehsal vasitəsi və əmək obyektləri kimi çıxış edirlər. Əkinçilikdə həm də 

kənd təsərrüfatı istehsalının mövsümi xarakter daşıması kəskin qaydada öz əksini tapır, 

bu isə ilin mövsümlərində Günəş enerjisinin bərabər qaydada düşməməsi ilə və 

bitkilərin becərilməsinin biologiyası ilə əlaqədardır. Bizim eradan əvvəl II əsrdə 

Romada yaşamış məşhur dövlət xadimi Böyük Katon kənd tətərrüfatına həsr edilmiş 

kitabında bitkilərin müxtəlif məhsuldarlığa malik olmasını, bəzən məhsul verməməsi 

ehtimalını əsas götürərək 100 yügerlik (25 hektarlıq) torpaq sahəsini ona qədər növ bitki 

altında bölməyi məsləhət görürdü ki, torpaq sahibi becərdiyi yalnız bir bitkinin 

məhsulu olmadığı ildə tam iqtisadi iflasla üzləşməsin.  

Əkinçiliyin növləri də torpaqdan istifadədə nəzərdən qaçılırmamalıdır. Bu 

növlərə sabit, quru (qeyri-sabit), suvarılan, dəmyə və dağ əkinçiliyi daxildir. Hamıya 

---

63 

 

yaxşı məlumdur ki, kənd təsərrüfatı bitkilərinin səhra rayonlarında suvarmasız 

becərilməsi mümkün deyildir. Həmçinin dəmyə, yaxud dağ əkinçiliyi növləri özlərinə 

müvafiq qaydada qulluq göstərilməsini tələb edir. Dəmyə əkinçilikdə xüsusi sistemin 

tələblərinə əməl edilmədikdə, bu, acınacaqlı nəticələrə gətirib çıxarır. Qazaxıstandakı 

xam torpaqların istifadəsinə başlandıqdan az sonra bu tipli bəlalar özünü nümayiş 

etdirirdi. 1960-cı illərin əvvəllərində iri bir taxılçılıq sovxozunda (adətən onların əkin 

sahəsi on minlərlə hektarı əhatə edirdi), alaq otu zəmiləri bütünlüklə altına aldığından 

biçin üçün kombaynları onlara buraxmaq mümkün olmadı, bir az sora isə yağan qar 

zəmilərin məhsulunu yığmağa imkan verməyəcəkdi. Sovxoz direktoru vəziyyətə real 

qiymət verib, məhsulu yetişmiş zəmiləri şumlatdırdı. Onu təqib etdilər, cəzalandırmaq 

istədilər. Onun cəsarətli qərarı yaxşı nəticə verdi, gələn ili həmin sahələrdəki yazlıq 

taxıl zəmilərindən iki qat artıq məhsul götürüldü və sovxoz direktoru xeyli 

məşhurlaşdı. O, öz kitabında qeyd edirdi ki, o, heç də yenilik etməmişdi, öyrənmişdi ki, 

qədim misirlilər 2 min il əvvəl torpağın bir hissəsini təmiz herik altında qoymaqla, 

yaxşı məhsul götürə bilirdilər. Onun novatorluğu qədim əkinçilərin təcrübəsinə 

əsaslanırdı. Axı Misir həmin vaxtlar Qədim Roma imperiyası üçün taxıl ambarı 

vəzifəsini yerinə yetirirdi.  

Dünyada daha münbit, ən yüksək keyfiyyətli torpaq qara torpaq hesab olunur. 

Onun tərkibində humusun miqdarı 4 faizdən 15 faizə qədər və bəzən daha çox olur. Bu 

torpağın dünyadakı ümumi sahəsinin xeyli hissəsi Rusiyadadır, ona görə onu bildirən, 

ingilis dilində də rus dilindən götürülmüş «çernozem» sözü torpağın qara rəngindən 

götürülmüşdür. Bəzi statistikaya görə, onun dünyada ümumi sahəsi 240 milyon hektara 

bərabərdirsə, bunun yarıdan çoxu, 130 milyon hektarı keçmiş SSRİ ərazisində idi. 1889-

cu ildə Parisdə keçirilən Ümumdünya sərgisində Rusiyanın nadir eksponatı kimi bir 

kubmetr ölçüdə olan qara torpaq nümayiş etdirilirdi, onu Voronej torpağından 

götürmüşdülər. Rusiya sərgidə qiymətli metallara qədər çox şey göstərə bilərdi, lakin 

belə nümunələr başqa ölkələrdə də var idi. Rusiyanın əbədi və qiyməti ölçüyə 

gəlməyən sərvəti olan qara torpağa üstünlük verilmişdi və sərgiyə gələnlər bu qəribə 

eksponata böyük heyranlıqla tamaşa edirdilər. Təəssüf ki, həm çar Rusiyasında, həm də 

SSRİ dövründə bu nemətdən səmərəli istifadə edilməmişdi. Qara torpaq qidalı 

maddələrə çox miqdarda malik olması, yüksək məhsuldarlığı ilə seçilir. Lakin həm də 

belə qiymətli sərvət özünə düzgün, savadlı qulluq göstərilməsini tələb edir. Bu təbii 

kapitala adekvat qayğı göstərilmədiyindən, çox humuslu torpaqların sahəsi 2,5 dəfə 

azalmışdır. Aşağı humus tərkibli olan torpaqların sahəsi isə 4,5 dəfə artmışdır. Uzun 

müddət ərzində humus parçalanmağa məruz qalır, məhsulun əmələ gəlməsinə sərf 

olunur və geri qaytarılmadan torpağı tərk edir. Buna görə də qaratorpağın münbitliyi 

durmadan aşağı düşür. Sovet dövründə məhsuldarlığı artırmaq naminə Şimali 

Qafqazda həmin torpaqların suvarılması onlara böyük ziyan vurdu. Qara torpaq 

süxurla əvəzolunma sərhədində özünü qaloş kimi aparır, suyu aşağı buraxmır və 

buxarlanma öz nəticəsi kimi torpağın şoranlaşmasına gətirib çıxarır. Təbii yağışla əldə 

edilən məhsul suvarılmadan iki-üç il sonra xeyli aşağı düşür və region ciddi iqtisadi 

ziyanla üzləşməli olur. Torpaqşünaslar müəyyən etmişlər ki, qaratorpağın bir faizinin 

itirilməsi əkinçilərə gələcək on potensial məhsula başa gəlir.  

---