14
imtahanlarını müvəffəqiyyətlə vermək hesabına nüfuzlu məmur vəzifəsini
tumaq imkanı qazanırdılar.
İmtahan verənlrə üç ciddi sınağa dözmək lazım gəlirdi. Birinci imtahan
qəza səviyyəsində keçirdi və bir gün davam edirdi. İmtahanı müvəffəqiyyətlə
verən «itilənmiş istedad» dərəcəsinə layiq görülürdü. Bu dərəcə adama əla
karyeraya başlamaq imkanı verirdi, o, qəza icra hakimiyyətində kiçik vəzifə tuta
bilərdi. Üç ildə bir dəfə əyalət səviyyəsində imtahanlar keçirilirdi. Bu imtahanları
uğurla verən «təmsil edən» dərəcəsini alırdı. Üçüncü, ali imtahan turu ölkənin
paytaxtında, bu imtahanlar üçün olan xüsusi yerdə keçirilirdi, çox məhdud
sayda adam burada iştirak etmək hüququ qazanırdı. Adətən paytaxt
imtahanlarında iştirak etmək üçün dövlət aparatında vəzifə tutmaq istəyən 8-9
min iddiaçı toplaşırdı. Yalnız çox az sayda adam «təhsildə irəli çıxmış» alim
dərəcəsi qazanırdı. Yaxşılardan ən yaxşısı isə imperatorun özünün iştirak etdiyi
imtahan sınağına buraxılırdı. Bu imtahanlarda daha çox fərqlənənlər isə şəxsən
imperatora təqdim olunmaq hüququ əldə edirdilər. Onlardan çoxu üçün bu
tədbir həyatın başlıca hadisəsinə çevrilirdi.
Ümumiyyətlə, Çində təhsilə, bilik almağa böyük diqqət verilirdi. Filosof
Çjan Tszayın fikrini əsas götürərək keçmiş epoxaların çinlisi daim «təhsil
vasitəsilə bütün həqiqi olanların meydana gəlməsni və mövcud olmasını dərk
edirdi, dinc və sakit şəraitdə yaşayırdı». Bu gün də çinlilər artıq həmin köhnə
arzunu gerçəkliyə çevirmək, reallaşdırmaq imkanına çox yaxınlaşmışlar. Onlar
başa duşurlər ki, inkişafa nail olmaq mürəkkəb işdir, lakin onu qoruyub
saxlamaq, böhranlara qurban verməmək daha mürəkkəbdir. Ölkənin
çiçəklənməsini davam etdirmək üçün dinc inkişaf idealına sarsılmaz sədaqətə ,
ölkədə stabil situasiyanın saxlanmasına xüsusi əhəmiyyət vermək lazımdır.
Tan sülaləsinin ağalığı dövründə saray imtahanı səma ayı təqviminin
birinci ayında ölkənin paytaxtı Çanyan (indiki Sian) şəhərində keçirilirdi. İkinci
ay ərzində isə, imtahanların nəticələri elan edildikdən sonra imperator qalibləri
parkda təbrik edir və onların şərəfinə ziyafət təşkil edirdi. Belə şərəflənmələrdən
sonra yenicə «təhsildə irəliləyənlər» dərəcəsini qazananlar şəhərdə gəzintiyə
çıxmalı idilər. Axı onların çoxu əyalətlərdən gəlmiş adamlar idi. Onlara öz
adlarını fəxri daş lövhədə nəqş etməyə icazə verilirdi. Müxtəlif sülalələrin
epoxaları vaxtı həmin şəxslərin işıq üzü görmüş yazılarını hətta bu gün də seyr
etmək mümkündür.
Beləliklə, orta əsrlər Çinində meritokratiya prinsipi və «maariflənmişlərin
hakimiyyəti» mövcud idi. Bu prinsipə əksər sülalələrin hökmranlığı dövründə
ciddi surətdə riayət olunurdu. Bu prinsipin sferasına daim «təzə qan» axırdı.
Çinin tarixindən hətta çox saylı hadisələr məlumdur ki, həmin vaxtlarda aşağı
sosial təbəqələrdən çıxanlar görkəmli dövlət xadimlərinə, islahatçılara, alimlərə
və müdriklərə çevrilirdilər.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, imtahan sistemi kasıb alim adamlar üçün
dövlətin rifahı naminə xidmət göstərmək imkanı yaradırdı. Nəticədə
məmurluğun inzibati səviyyəsi də yüksəlirdi. Lakin gec feodalizm dövründə
imtahan sistemi tənəzzülə uğradı. İmtahan sistemində təmiz konfutsiçilik
15
təliminə yiyələnməyin yüksək səviyyəsi göstərilməli idi.Həmin dövrdə imtahan
inşa yazıları bütünlüklə bu təlimin çərçivəsi ilə məhdudlaşdı. Müdriklərin çoxu
hesab edirdi ki, imtahan sistemi həmin dövrün ziyalılarının bacarıqlarını və
istedadlarını güclü surətdə boğur.
Konfutsinin meritokratiya ideyası imperator Çinində dövlət imtahan
sisteminin tətbiq edilməsinə gətirib çıxardı. Bu sistem, hər bir adama dövlət
qulluğunu tutmaq, maddi cəhətdən təmin olunmaq və bütün ailəyə iftixar hissi
qazandırmaq üçün dövlət qulluğuna girməkdən ötrü imtahandan keçməyə
imkan yaradırdı. Dövlət imtahanlarının Çin sistemi, yəqin ki, öz başlanğıcını
b.e.ə. 165-ci ildən götürür. Həmin vaxt dövlət qulluqçusu vəzifəsinə
namizədlərin müəyyən edilməsi üçün imperator onları paytaxta çağırırdı ki,
orada həm də mənəvi keyfiyyətlər üzrə sınaqdan keçsinlər. Bu sistem daim
inkişaf edirdi və bir neçə yüz ildən sonra artıq qulluqcu olmaq istəyən hər bir kəs
dövlət imtahanını verməklə öz qabiliyyətlərini nümayiş etdirməli idi.
Yüksək vətənpərvərlik və güclü borc hissinə malik olan dövlət
xadimlərinin tərbiyə olunduğu məktəblərin tətbiq edilməsi konfutsiçiliyin
nailiyyəti hesab olunmalıdır. Nəticədə konfutsiçilik imperatorun özü tərəfindən
qəbul olundu. Çin imperiyasının əsasını qoyan imperator Tsin Şi Xuan-di
Konfutsi təlimini nəinki qəbul etmirdi, hətta onun kitablarını yandırmaq əmrini
vermiş və bu göstəriş geniş surətdə icra olunmuşdu. Sonrakı imperatorların
dövründə isə bu təlimə sitayiş edən adamlar feodal aristokratiyanın qalıqlarına
qarşı səmərəli əksliyə çevrildilər. Çünki həmin qalıqlar imperiya dövlətinin
birliyinə təhlükə törədərdilər, axı feodalizm pərakəndəliyi mərkəzi dövlət
hakimiyyətinə heç də rəğbət bəsləmir.
Digər bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, Çin mədəniyyəti yəqin ki, elə
keyfiyyətlərə malikdir ki, bu günə qədər özünün qorunub saxlanmasına əsaslı
qaydada kömək etmişdir, onun yaşıdları və hətta nisbətən cavan sivilizasiyalar
isə tarix labirintində yoxa çıxmışlar. Söhbət iki nəhəng çayın – Yantszı və
Huanhonun vadilərindəki düzənliklərdə oturaq kəndli sivilizasiyasının təşəkkul
tapması və inkişaf etməsindən gedir. Tarixin atası Heredot əgər Misiri «Nilin
hədiyyəsi» adlandırırdısa, Çini də tam hüquqla bu iki çayın hədiyyəsi hesab
etmək olar. Əkinçilik çinlilərin başlıca məşğuliyyətinə çevrilmiş, onları torpağa
və nəticə etibarilə vətənə bağlamışdı. İnsan əkinçiliyi icad edən vaxtdan, burada
kəndlilər öz yerlərini dəyişmədən bir ərazidə əsasən düyü becərmiş, özünü qida
ilə təmin etmişdir. Beləliklə, digər bütün sivilizasiyalardan fərqli olaraq Çin heç
də işğallar və əhalinin miqrasiyası nəticəsində formalaşmamışdır. Çinlilər xırda
istisnalar nəzərə alınmaqla yeni ərazilər axtarmaq eşqindən uzaq olmuş,
köçərilərin qüdrəti zəiflədikdən sonra da şimala doğru genişlənmək lüzumuna
əhəmiyyət verməmişlər. Çin xalqı daimi öz ərazisində yaşamış, başqa xalqlar,
məsələn, qonşusu Çingiz xan monqolları kimi və ya Meyci inqilabından sonrakı
yaponlar kimi işğallara meyl etməmişdir. Dünyanın başqa ölkələrinə mühzacirət
edən çinlilər də daim kompakt yaşamağa üstünlük vermişlər. Onlar reallığı yaxşı
qiymətləndirməyi bacardıqlarından, illüziya xarakterli şans axtarmaq fikrinə
düşməmişlər.