18
alıb, bədbəxtlikləri dəf edərək, ölkənin milli varlığını davam etdirməyə müvəffəq
olmuşlar.
Filosof Han Feyə («Han Fey-tszı» kitabına) görə, ölkədə mərkəzi doktrina
hüququn alimliyi idi. Bu Leqizm fəlsəfəsi idi, bura aristokratiyanın
kənarlaşdırılması və fərdlərin öyrəndiklərindən, qabiliyyətlərindən və
təşəbbüslərindən asılı olaraq irəli çəkilməsi yolu ilə çox sayda meritokratiya
elementləri daxil edilmişdi. Bu dövlət qoşunlarının, idarə etməyə köhnə
aristokratiya sistemini saxlayan digər ölkələrin ordularını xeyli üstələməsinə
gətirib çıxardı. İki min illik tarix ərzində leqizm Çin fəlsəfəsinin əsas hissəsi
olaraq qaldı, ona baxmayaraq ki, sonrakı Tsin sülaləsindən (1644-1911-ci illər)
sonra o xeyli sadələşdirilmişdi. Lakin meritokratiya idarəetməsi bürokratik
elementlərlə birlikdə indiyədək Çin dövlətinin təməl daşı olaraq qalır. Bunu
dövlət qulluğuna standartlaşdırılmış «dövlət imtahanlarından» istifadə
edilməsində müşahidə etmək mümkündür, onun isə əsası Suy sülaləsi
zamanında qoyulmuşdur.
Çində problemlərin bütünlüklə yoxluğunu güman etmək də ağılsızlıqdır,
onlar ölkənin ölçüsünə uyğun olaraq həm də xeyli çoxalmış olur. Həddən kök
adam öz ağırlığından əziyyət çəkdiyi kimi, Çin də əhalisinin çoxluğundan, bəzi
regionlarda sakinlərin izafi sıxlığından əziyyət çəkir.
Dövlətin miqyasının böyüklüyü yerli «kiçik çarlara imkan verir ki,
mərkəzi hakimiyyətin göstərişlərini, lazım gəldikdə öz xeyirlərinə təhrif etsinlər
və onların təsirlərini heçə endirsinlər. Çin tarixinin bu daimiliyi ucbatından
qəribə görünsə də, ölkə öz varlığının bütün ömrü ərzində çətinliklərlə
üzləşmişdir. Çinlilər hesab etmirlər ki, onlar tiraniya tipli dövləidə yaşayırlar.
Lakin yerli kiçik çarların korrupsiyasının əmələ gətirdiyi ədalətsizlik bəzi
hallarda özünü büruzə verir. Çində korrupsiya və rüşvətə qarşı ən ağır cəzalar
tətbiq edilir, bunda cinayəti sübut olunanlar edam edilirlər. Yaddan çıxarmaq
olmaz ki, Çin əyaləti öz ölçüsünə görə Avropa dövlətinə bərabərdir. Əgər
Avropada 27 dövlətin (Avropa İttifaqına daxil olan dövlətlərin) birgə işləməsinə
nail oluna bilinmirsə, hər gün hansısa iqtisadi və digr problemlər üzə çıxırsa, 87
Avropa dövlətini birgə fəaliyyət göstərməyə məcbur etməyin olduqca çətin
olduğu aydınca başa düşülməlidir.
Əyalətlərin sakinlərinin müxtəlif ənənələri, mətbəx, tarixi və ya hətta dili
ola bilər, lakin onların hamısını Çin yazısı birləşdirir. Çin yazısı bu xalqın
mədəniyyətinin ən başlıca dayaq sütunudur. Məhz bu yazı ölkəni məkanda və
zamanda birləşdirmiş və möhkəmləndirmişdir. Belə ki, məsələn, teleefirdə və
kinoteatrlarda nümayiş etdirilən filmlərin hamısı subtitrlərlə göstərilir və
beləliklə, onları bütün əyalətlərdə eyni qaydada başa düşə bilirlər.
Eynilə həmin qaydada müasir çinli Konfutsi epoxasının daş lövhəsindəki
yazını oxuya bilir. Baxmayaraq ki, həmin vaxtlar o sözlərin necə tələffüz
olunması haqqında onun elementar anlayışı da yoxdur. Bunu orta əsrlərdə
Avropada latın dilinin geniş yayılması və istifadə edilməsi ilə müqayisə emək
olar. Bu dil müəllimlərə, alimlərə qitənin istənilən şəhərində, universitetində
işləməyə imkan verirdi. Buna baxmayaraq, sonralar millətçiliyin yüksəlişi ilə bu
19
sistem dağıdıldı. Qatı millətçilər isə təmsil etdikləri xalqı barama qılafında
saxlamağı özlərinin az qala ali məqsədi hesab edir, öz çürük ideyaları naminə
bəşəriyyətin onlara guya yad olan nailiyyətlərinə ağız büzmələrini də bir igidlik
nişanəsi kimi qələmə verirlər. Millətçilik, təsadüfi deyil ki, hitlerçilər də özlərini
naitsist adlandırırdılar, xalqları qan axıtmağa, müharibə Moloxuna çox sayda
qurbanlar verməyə sürükləməklə öz sərsəm əməllərini guya millət yolundakı
qəhrəmanlıq kimi qələmə verməkdən həzz alırlar.
Bizdə, digər xalqlarda olan kimi Çində dinə bağlılıq anlayışı yoxdur, dinə
sitayiş həyat hüceyrələrinə, məsamələrinə daxil olmamışdır. Çinlilər din əvəzinə,
sitayiş etdiklərini müdriklir adlandırırlar və bu, onların gündəlik həyatını
istiqamətləndirir. 1911-ci ildəki inqilaba qədər konfutsiçilik Çində əslində dini
inamı əvəz edirdi, bu ölkədə konfutsiçilk hələ də Qərbdə xristianlığın oynadığı
rolu oynayır.
Çinlilər hələ qədim zamanlardan ruhən fəlsəfə ilə qidalanmışlar, fəlsəfi
kitablar onlar üçün beşikdəki yastıq altına avropalıların qoyduqları «İliada» və
«Odisseya»nı əvəz etmişdir. Konfutsi və buddizm fəlsəfələri geniş yayılmışdır və
əhalinin mənəvi həyatında, çin sivilizasiyasının uzun ömürlülüyündə, onların
təsiri danılmazdır. Çinlilər eyni vaxtda bu fəlsəfi cərəyanların hər birinə
hörmətlə yanaşır, gündəlik həyatda onlardan istifadə etməkdə elə bir çətinlik
hiss etmirlər. Belə ki, onlar mağazanı açanda gözə görünməyəni sakitləşdirmək
üçün daoistə müraciət edir, yaxın adamının ruhunun düzgün
istiqamətləndirmək tələb olunduqda buddistin yanına gedirlər. Konfutsiçilik isə
cəmiyyətdə davranış kodeksi rolunu oynayır, əhalisi olduqca çox olan bir ölkədə
bu təlim yaşamğa tamamilə uyğunlaşmışdır. Sonrakı dövrlərdə Çin
imperiyasında Konfutsi təlimi dövlət fəlsəfəsinə çevrlmişdir.
Dinə sitayiş və ibadət olmasa da, ölkədə həm də eyni zamanda dindar
olmağın zahiri əlamətləri mövcuddur, onlar məbədlər, rahiblər, mərasimlər kimi
Qərb anlayışlarına yaxındır. Bununla yanaşı, burada kulta tam başqa münasibət
vardır, söhbət daha çox xahiş barədə, dialoq barədə olan müraciətdən gedir.
Görünməyən qüvvələrə münasibəti isə olduqca dünyəvi xarakter fərqləndirir.
Çində yeganə həqiqi din – bu, imperatorun, Göy oğlunun kultudur, sifəti
olmayan varlığın bu gücü ilin mövsümlərini dəyişdirməklə yanaşı, Yer üzərində
hökmdarlıq edəni qoyur. Beləliklə, yenidən kəndin ənənəsinə qayıdış müşahidə
olunur.
Böyük fransız filosofu Volter çinlilər barədə maraqlı fikirlər söyləmişdir.
Volterə görə çinlilər adətən başqa hallarda mövcud olan hansısa cəhalətə və
şarlatanlığa görə özlərini məzəmmət edə bilməzlər. Çin dövləti dörd min il
ərzində öz xalqını aldatmadan, onu necə idarə etmək yolunu göstərmşdir. İdarə
edənlər inanırdılar ki, həqiqət allahına yalanla xidmət etmək olmaz. Çində bir
belə əsrlər boyu bütün nəcib adamların dini, Göyə hörmət etmək və ədalətli
olmaq idi. O, göstərir ki, Konfutsi – Kun-fu-tszı bizim eradan 550 il əvvəl
yaşamış və özünü peyğəmbər adlandırmamışdı. O, ancaq qədim qalan qaydaları
bir yerə toplamışdı. Bu təlim bütün adamları təhqiri bağışlamağa, hərəkətlərinə
daim fikir verməyə, dünən buraxılan səhvləri bu gün düzəltməyə çağırırdı.