16
Bütün bunlar çinliləri dərk etmək üçün əlahiddə mühüm elementdir,
çünki bu, mənşələr anlayışını sual altında qoyur. Xalq miqrasiya edən vaxt və
ölkə işğal nəticəsində anneksiyaya məruz qaldıqda, bir qayda olaraq həmin
hadisələr xalqın həyatına və düşüncə tərzinə təsir göstərməmiş qalmır, hətta
güclü müvəqqəti başlanğıc situasiyası yaradır. Belə vəziyyət isə taleyinin
fərqliliyinə də hörmət bəsləməli olan Çində mövcud olmamışdır.
Çin mədəniyyətinin özündə də elə cəhətlər vardır ki, onlar tarixi uzun
ömürlülüyə qeyri-adi xidmət göstərmişdir. Ən vacib cəhət ondan ibarətdir ki,
Çin özlüyündə yeganə sayılmalı olan yazı sistemini formalaşdırmışdır. İlk
imperator Tsin Şi Xuan-dinin dövründə yazı unifikasiya edilmişdi, vahid şəklə
salınmışdı. Bu yazı Avrasiya qitəsinin bütün digər yazı sistemlərind olan kimi
səsləri ifadə etmir, ideyaların və situasiyaların təqdim edilməsi əsasında işləyir.
Belə yazı öz növbəsində unikal bir daimilik üçün əsas olmağa xidmət edir.
Bunun ən parlaq nümunəsi odur ki, çinlilər əslində üç min il ərzində heç siyasi
sistemlərini də dəyişməmişlər. Bu günə kimi ölkəyə, şəklini dəyişsə də, daim bir
partiya rəhbərlik edir. Hazırkı dövrdə bu kommunist partiyasının
hakimiyyətidir, əvvəllər isə ölkəyə imperiya imtahanlarından keçən adamlar
rəhbərlik edirdilər və onlar qarovulçulardan tutmuş baş nazirə qədər bütün
dövlət postlarını tuturdular.
Fransız Maarifçiliyinin də yüksək qiymətləndirdiyi meritokratiya sistemi
istənilən çinliyə imkan verirdi ki, imtahanlarda istədiyi qədər dəfə iştirak etsin.
Nəticədə, Çin Avropadakı intibah dövrünə qədər, qalan bütün dünyadan irəlidə
idi. Lakin burada da hər şey Alp dağlarının qarı kimi təmiz deyildi. Başqalarına
nisbətən dövlət qulluqçusunun oğlunun imtahanlarda uğur qazanması daha
asan idi. Lakin müsbət misallar da az deyildi. Belə məlumatlar vardır ki, hansısa
kəndin sakinləri bacarıqlı uşağın təhsilinin haqqını birlikdə ödəyirdilər. Deməli,
icma istedadların yetişdirilməsində birgə iştirak edir, bu yükü ümumilikdə
daşıyır, bu vaxt çinli üçün vacib sayılan ailə bağlılıgı hissinə də qalib gələ bilirdi.
Belə sistem daim ölkəyə xidməti, ordenlərin təklif etdiyi adamların ictima
pilləkəni üzrə irəliləməsi çərçivəsini tətbiq edən fransız feodalizmindən fərqli
olaraq, ən yaxşı beyinləri təklif edirdi. O vaxtlar həm də «beyinlərin axması» da
yox idi. Ancaq sonralar Qərbdə də burjuaziyanın yüksəlməsi ilə təhsilin
əhəmiyyətini başa düşməyə başladılar.
Yaxşıdan bəhrələnmək qaydası heç də unudulmamışdır. Bu gün Çində
kimsə öz namizədliyini partiya üzvlüyünə qəbul olunmaq üçün irəli sürdükdə,
əvvəlcə həmin namizəd barədə üç il ərzində təhqiqat xarakterli öyrənmə gedir.
Onun ünsiyyətdə olduğu adamlardan, qohumlarından, sinif yoldaşlarından,
dostlarından, müəllimlərindən sorğu ilə geniş məlumat alınır. Bu vaxt başqa
iddiaçılar da mövcud olduğundan, kiminsə iradəsinin hökm etməsi deyil,
namizədlər arasında əsl yarış mühiti özünü göstərir. Bu, heç də rəqabət deyildir,
çünki rəqabətdə məğlub rəqib az qala məhv edilir, yarışda isə məğlub olan
sıradan çıxmır, gələcəkdə də öz şansını sınamaq imkanına malik olur. Müsbət
nəticə əldə edən iddiaçı isə partiya sıralarına qəbul olunur.
17
Çin Kommunist Partiyasının tərkibində hazırda 82 milyon, başqa sözlə,
ölkə əhalisinin təqribən 6 faizinə qədər üzv vardır. İmperator epoxasında da
təqribən həmin nisbətdə dövlət qulluqçusu var idi. Məhz buna görə də Qərb
demokratiyasının ideyaları Çində kök sala bilmədi.
Çinlilər tarixlərinin uzunluğu qədər daimiliyə öyrəşmişlər. Çinli üçün
uzun muddətlilik səmərəliliyin sinonimidir. Bunu da onlar başa düşürlər ki,
sistem əgər uzun muddət yaxşı işləyirsə, onu niyə dəyişdirmək lazımdır.
Uzun ömürlülüklə muşayiət olunma, çinlilərdə heç də dəyişikliklərə
neqativ münasibət bəslənməsinə gətirib çıxarmır. Nə qədər paradoksal görünsə
də, Çində ona «dostcasına” münasibət bəslənilir. Bu ölkədə nə özünü xilas etmə
dini, nə cənnət, nə əbədilik mövcud deyildir ki, onlar insanlara cari dövrdə baş
verən hadisələrin öhdəsindən gəlməyə kömək edə bilsin. Yeganə əbədilik – ilin
mövsümlərinin dəyişikliyə məruz qalmdan bir-birini əvəz etməsidir. Ona görə
də təəccüblü deyildir ki, çin fikrinin əsas kitabı «Dəyişikliklər Kitabı» adlanır.
Kitabda belə bil kəlmə vardır ki, bu, gerçəkliyin dərk edilməsinin altından xətt
çəkir: yeganə dəyişilməyən şey – həmin dəyişikliklərdir. Avropalılar, başqa
xalqlar dəyişikliklərə nifrətlə yanaşırlar. Belə bir vaxtda isə çinlilərin
dəyişikliklərə dostcasına münasibəti onlara imkan verdi ki, XX əsrin ən güclü
sarsıntılarını yaşamaqla, onları geridə qoysunlar. Ölkədə uzun müddət vətəndaş
müharibəsi getmiş, Mao Tsze-dunun həyata keçirdiyi «Böyük sıçrayış» və
«Mədəni inqilab» Çin xalqına ağır həyat itkisi, ondan daha böyük miqyasdakı
iqtisadi zərbə və sosial problemlərin dərinləşməsi hesabına başa gəlmişdi. Bütün
bu sınaqlardan sonra Çin xalqı qamətini düzəltmiş, həyatın bütün sahələrində
həqiqtən də misli görünməmiş nailiyyətlər qazanmağa başlamışdır. Onu da
yaddan çıxarmaq olmaz ki, digər millətlərin uzun sırasında belə, Çin xalqı heç
vaxt ayaq üstə möhkəm dayanmaq bacarığını itirməmişdir.
Son beş min il ərzində uğur və uğursuzluqlar yolu ilə irəliləyən Çin Qərb
iqtisadçılarının rəyinə görə 2016-cı ildə iqtisadi cəhətdən ən güclü dünya
dövlətinə çevriləcəkdir.
Çinli həyatda baş verən təsadüfləri də adi hal hesab edir. Təsadüf
anlayışına çinlilərin cavabı kəndli mədəniyyətinin cavabıdır: ilin mövsüm
dəyişikliyinin ritmi qətiyyən pozulmur, qışdan sonra daim yaz gəlir, ancaq heç
kəs qabaqcadan deyə bilməz ki, bu yaz günəşli və ya yağışlı olacaqdır.
Təəccüb doğuran cəhətlərdən biri də budur ki, Çində mərkəzi hakimiyyət
belə regional rəngarəngliyə malik olan bu dərəcədə böyük bir ölkəni qoruyub
saxlaya bilmişdir. İmperiya kimi təşəkkül tapdıqdan sonra Çinin ərazi
bütövlüyünə, müvəqqəti işğal illəri nəzərə alınmasa, iki min ildən artıq bir
müddətdə xələl gəlməmişdir. Bu ərazini heç də nə hərbi qüdrət, nə də iqtisadi
güc qoruyub saxlamamışdır, onun bütövlüyünü ölkə üçün ümumilikdə vahid
olan mədəniyyət hifz edib saxlamışdır. Mədəniyyət Çinin tarixən ərazi
bütövlüyünün başlıca dayağı olmuşdur.
Çinlilər XIII əsrdə monqolların, XX əsrin birinci yarısında yaponların
işğallarına məruz qalsalar da, işğalçının mədəniyətini və ya həyat tərzini qəbul
etməmş, əcdadlarından qalıb, onlara çatan mədəniyyətin həyati hərarətindən güc