105
Eyni zamanda, Azərbaycan dilinin hüquqi status qazanması üçün
də zəmin formalaşdırılmağa başlandı. Əlbəttə ki, həmin vaxt
əyalətlərdə, kəndlərdə dillə bağlı problem yox idi. Ancaq Bakıya
gələn hər bir gənc hiss edirdi ki, rus dili qat-qat üstün dildir və kim
özünə siyasi karyera qurmaq istəyirsə, kim cəmiyyətdə bir az irəli
çıxmaq istəyirsə, mütləq rus dilini öyrənməlidir. Bununla yanaşı,
eyni zamanda, rus dilini öyrənməklə yanaşı, Azərbaycan dilində
danışarkən də qeyri-rusların vərdiş etdiyi dil üslubundan istifadə
edərək göstərməliydi ki, Azərbaycan dili bu şəxsə yad dildir. Bunlar
olmasa, azərbaycandilli bir şəxsin inkişafı olduqca çətin idi. Bu da
totalitar Sovet imperiyası rejiminin məhz dil basqısı olmaqla
millətimizə qarşı məxsusi sosial-psixoloji aşağılama siyasəti idi.
Ancaq Ulu öndər Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişindən son-
ra, demək olar ki, bu buxovların hamısı qırıldı. Azərbaycan dili so-
sial-siyasi çevrələrdə məhəlli dil kimi qəbul olunmaqdan çıxaraq
siyasi elitanın dilinə çevrilməyə başladı. Lakin Ümummilli lideri-
mizin vaxtilə qeyd etdiyi kimi bütün bunlara heç də asanlıqla nail
olunmadı. Ulu öndərimiz bu yolda çoxsaylı maneələrlə, təzyiqlərlə
baş-başa qaldı. Ancaq usta siyasətçi özünəməxsus məharət və
siyasi manevrlərlə bütün bu təzyiq və maneələri dəf edərək pro-
sesi uğurla başa çatdırdı. Belə ki, 1978-ci ildə Azərbaycan SSR
Konstitusiyasına dəyişikliklər edildi və bu zaman Azərbaycan dili-
nin Konstitusiyaya dövlət dili kimi salınması ilə bağlı gərgin mü-
cadiləyə start verildi. Ulu öndər buna nail olmaq üçün həmin dövr-
də mövcud və məqbul olan bütün metodlardan istifadə etdi.
Doğrudan da, özünün şəxsi siyasi nüfuzundan istifadə edərək
Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycan SSR Konstitusiyasında
Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təsbit olunmasına nail oldu.
Bundan sonrakı mərhələdə artıq Azərbaycan dili ədəbi-bədii dil ol-
maqdan çıxaraq, eyni zamanda, sözün həqiqi mənasında respubli-
kanın rəsmi dili statusunu qazandı. Bu, əlbəttə ki, tarixi bir hadisə
idi. Sonrakı dövrlərdə dilin inkişafını şərtləndirən elmi-texniki tə-
rəqqi baş verdikcə, ədəbiyyatda yeni cərəyanlar və üslublar yaran-
106
dıqca Azərbaycan dili də bu prosesə qoşularaq möhkəmlənməyə
və inkişaf etməyə başladı.
Onu da vurğulamaq lazımdır ki, ötən əsrin 90-cı illərinin əv-
vəllərində Azərbaycan yenidən müstəqillik əldə etdikdən sonra da
ölkəmizdə dil və əlifba problemi yaşanmağa başladı. Çünki həmin
dövrdə müzakirə olunan başlıca məsələlərdən biri əlifbanın dəyiş-
dirilməsi məsələsi idi. O zaman baxmayaraq ki, bunu arzu edənlər
vardı, amma bunu necə həyata keçirmək, buna necə nail olmaq
məsələsi ciddi bir sual kimi həmin şəxslərin qarşısında durmuşdu.
Məlum olduğu kimi, 1991-1992-ci illərdə Azərbaycanın siyasi
elitası və Azərbaycana rəhbərlik edən şəxslər Azərbaycan dilini
bilmirdilər. Bilməməklə yanaşı, hətta onlar bu dilə nifrət edirdilər.
Çünki Azərbaycan dilində danışarkən xalq tərəfindən gülünc hədə-
finə çevrilirdilər. Belə insanlardan dil vətənpərvərliyi, mənəvi və-
tənpərvərlik, millət və xalq vətənpərvərliyi gözləmək, əlbəttə ki,
doğru deyildi. Və biz bunun şahidi olduq ki, Ə.Vəzirov Azərbay-
can dilində necə danışırdı. Onun hər kəlməsi insanlarda gülüş do-
ğurur, Azərbaycan xalqının ironiyasına səbəb olurdu.
Amma bir də bunun əksi gəldikdə, yəni AXC-Müsavat cütlüyü
hakimiyyətə gəldikdə də real addımlar atılmadı. Azərbaycan dili
onlara yaxın dil olmasına baxmayaraq, həmin iqtidar bu dilin inki-
şafını təmin edəcək siyasətə malik deyildi. Onlar çarəsiz idilər.
Çünki həmin iqtidar o qədər iqtidarsız bir iqtidar idi ki, verilən sə-
rəncamlar və fərmanlar belə icra olunmurdu. Bununla da Azərbay-
can dili yenidən iki od arasında qalmışdı. Ya kiril qrafikalı əlifbaya
söykənərək bu istiqamətdə inkişafı davam etdirməli, ya da yeni
əlifbaya keçməklə yenidən türk dilləri ailəsində öz yerini tutmalı.
Yəni, o dövrün iqtidarı olan AXC-Müsavat cütlüyü bu keçidi real-
laşdıra bilmədi. Buna görə də, dilin, əlifbamızın necə olacağı həm
dilçilərdə, həm ədəbiyyatçılarda, həm də gənc nəsildə çox böyük
narahatçılıq yaradırdı.
Nəhayət, 2001-ci il avqust ayının 1-də Ulu öndər Heydər Əli-
yev tərəfindən Azərbaycanda latın qrafikalı əlifbaya keçməklə
bağlı sərəncam imzalandı. Bu isə Azərbaycanın dil tarixində yeni
107
bir hadisə idi. Bundan sonra Azərbaycanda istər dövlət müəssisələ-
rində, istər icra hakimiyyəti orqanları arasında, istərsə də ali təhsil
müəssisələrində latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası sürətlə tətbiq
olunmağa başladı. Dövlət tərəfindən rəsmi şəkildə latın qrafikalı
əlifbanın qəbul olunması Azərbaycan dilinin inkişafında keyfiyyət-
cə yeni mərhələ açmış oldu. Ancaq bununla bərabər, əlbəttə ki, bü-
tün ziyalılarımızı düşündürən bir sual vardı: bəs görəsən, 70 ildə
kiril qrafikalı əlifba ilə çap olunan Azərbaycan ədəbiyyatının, elmi
kitabların, bədii kitabların və s. taleyi necə olacaq? Məlum olduğu
kimi, bunlar da Ulu öndərin uzaqgörən siyasəti nəticəsində öz həl-
lini tapmağa başladı və sonrakı mərhələdə artıq Azərbaycan Res-
publikasının Prezidenti, cənab İlham Əliyev tərəfindən bütün klas-
siklərimizin, demək olar ki, bütün ədəbi və elmi-kütləvi məhsulla-
rımızın hamısının dövlət hesabına latın qrafikalı Azərbaycan əlif-
basında çap olunmasına dair fərman imzalandı. Beləliklə, Azər-
baycan dili sürətlə inkişaf etməyə başladı.
Eyni zamanda, bu dövrdə postmodernist cəmiyyət qurulduqca
bu cəmiyyətin dil tələblərinə uyğun olaraq ayrı-ayrı istiqamətlər-
dən leksikonumuza müxtəlif səpkili yeni sözlər gəlirdi. Bütün bun-
ların hamısının dilimizə qəbul olunması, yaxud onun tərcümə olu-
naraq Azərbaycanın leksik fondunda öz əksini tapması maraqlı bir
proses kimi bu gün də davam etməkdədir.
Amma bu proses artıq daha rahat gedir. Ona görə ki, latın qra-
fikalı əlifbanın verdiyi imkanlar həm bizə Avropadan, Qərbdən gə-
lən sözlərin orijinalını oxumağa və həmin sözü orijinala daha ya-
xın şəkildə səsləndirməyə imkan verir, eyni zamanda, onu yazılış
formasında ifadə etməyimizi də asanlaşdırır. Həmçinin, latın qrafi-
kalı əlifba Azərbaycan dilinin yenidən formalaşdırılması Türkiyə-
Azərbaycan münasibətlərinin də bugünkü səviyyəyə çatmasında
böyük rol oynayıb. Biz latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keç-
dikdən sonra Türkiyədə yaranan ədəbi məhsulları çox rahat şəkildə
oxuya bilirik. Eyni zamanda, Türkiyə Cümhuriyyəti vətəndaşları
da Azərbaycan ədəbiyyatını maneəsiz oxuya bilirlər. Yəni, dolayısı
ilə, burada dilin inteqrasiya prosesi başladı. Azərbaycan və Türki-
Dostları ilə paylaş: |