Historia filozofii

 
9
i na wiedzę o bycie. Potrzebny stał się nowy termin dla oznaczenia wiedzy o bycie: wiedzę tę, i tylko ją, 
Platon nazwał filozofią. Wszakże jeszcze i dla niego filozofia nie była ściśle określoną dyscypliną; 
oznaczała tylko wiedzę istotniejszą, ogólniejszą, prawdziwszą, trwalszą od innych. 
Co Platon zapoczątkował, to ujął systematycznie jego następca. Arystoteles, polihistor starożytności, 
zachował Platońskie zamiłowanie do zagadnień najogólniejszych, ale również upodobał sobie w 
badaniach szczegółowych; jego własna różnorodna praca musiała pobudzić go do dokładniejszego 
oddzielenia filozofii od innych nauk. Nie wyrzekając się dawnego przedplatońskiego pojęcia filozofii 
jako obejmującej wszelką wiedzę, wyodrębnił z niej „filozofię pierwszą", to jest tę, która traktuje o 
najogólniejszych właściwościach rzeczy, o „bycie jako takim" i szuka dlań „pierwszych zasad i 
przyczyn". Przeciwstawił jej wszystkie inne nauki jako szczegółowe. Odtąd nazwa „filozofii" była już 
ściślej określona i zakres jej odgraniczony od zakresu innych nauk. 
 
FILOZOFIA EUROPEJSKA I JEJ OKRESY 
 
Filozofia europejska stanowi całość zwartą od początku aż do naszych dni. Mimo przełomy, 
tradycja nie została nigdy przerwana: filozofia średniowieczna korzystała ze starożytnej, filozofia 
nowożytna ze średniowiecznej. 
Dwudziestopięciowiekowy rozwój filozofii europejskiej daje różne podstawy do podziału na epoki. 
Rzeczowo najważniejszą granicę epok stanowi fakt powstania filozofii chrześcijańskiej, chrześcijaństwo 
wprowadziło bowiem nową postawę wobec świata i życia. Z tego punktu widzenia filozofia europejska 
rozpada się na dwie wielkie ery: starożytną i chrześcijańską. Jednakże podział taki ma strony ujemne: 
mianowicie przełom między obu erami dokonał się nie od razu i przez cztery wieki z górą filozofia 
starożytna i chrześcijańska istniały obok siebie. Wolny od tej trudności jest inny podział, który dzieli 
filozofię europejską na trzy wielkie epoki: starożytną, średniowieczną i nowożytną. Ma on tę zaletę, że 
stosuje się do istniejącej już od XVII w. tradycji, a zarazem i do podziału przyjętego w innych działach 
dziejopisarstwa. Co prawda, zalety jego są formalne, nie rzeczowe; ten tradycyjny podział nie odpowiada 
bowiem wielkim przełomom w dziejach filozofii: nowe idee filozoficzne, które panowały w wiekach 
średnich, pojawiły się jeszcze w starożytności, a idee nowożytne jeszcze w pełni średniowiecza. 
Wedle tego podziału dzieje filozofii europejskiej rozpadają się na trzy wielkie epoki: 
  I. Filozofia starożytna, zaczynająca się w VI w. p.n.e., a wygasająca w VI w. n.e. 
 II. Filozofia średniowieczna, rozwijająca się do XIV w. 
III. Filozofia nowożytna, której początek przypada na XV w. 
Epoki te można jeszcze dalej dzielić na okresy; ale paralelizm z rozwojem innych działów kultury trudny 
jest już do utrzymania i podstawy dalszego podziału musi dostarczyć rozwój samej filozofii. Okresy 
wypada odgraniczać wedle tego, jaki w nich przeważał typ filozofowania. Istniały zaś wyraźnie różne 
typy filozofii; jest to naturalne w nauce, która z różnych źródeł wypłynęła i różnym potrzebom usiłowała 
służyć. 
Gdy Arystoteles powiada, że filozofia wyrosła z podziwu, to jest to słuszne, ale tylko 
dla jednego typu filozofii, bo obok niego jest typ drugi, który wyrósł z nieufności. Filozofia podziwu 
dążyła do tego, by zrozumieć i opisać wszechświat, praca jej miała charakter pozytywny. Filozofia 
nieufności natomiast, przejęta niedowierzaniem wobec zjawisk i wobec przekonań, które głosimy, starała 
się przekonania poddać krytyce, a umysły oświecić oczyszczając je z błędnych mniemań; jej typ jest 
krytyczny i negatywny. Tamta dążyła do znalezienia prawdy, ta głównie do usunięcia fałszu; tamta 
dążyła do stworzenia systemu, ta ograniczała się do krytyki i do oświecania umysłów. 
Owocem „filozofii nieufności" były w dziejach filozofii okresy krytyki i oświecenia: przeszła przez nie 
każda z trzech wielkich epok europejskich filozofii. Każda też przeszła przez okres, w którym 
osiągnąwszy pełnię swych zagadnień wytwarzała systemy, owoc „filozofii podziwu". Okresy te bywały 
zawsze poprzedzane przez krótszy lub dłuższy okres rozwoju. Po nich zaś następował z reguły okres 
szkolny: gdy bowiem ustalone zostały zasadnicze stanowiska, wtedy tworzyły się szkoły, które te 
stanowiska pielęgnowały i rozwijały w szczegółach. 
I mimo wszystkie różnice, jakie je dzielą, trzy wielkie epoki filozofii mają to wspólne, że każda z nich 
przeszła przez te okresy: okres rozwoju, okres krytyki i oświecenia, okres systemów i okres szkół. 

---

 
10
CZĘŚĆ PIERWSZA: FILOZOFIA STAROŻYTNA 
 
1. 
GRECJA
.
 
Filozofia starożytna Europy była filozofią grecką. Żaden inny naród w tym okresie nie 
wytworzył filozofii; żaden nawet nie współdziałał z Grekami, z wyjątkiem Rzymian, którzy pod koniec 
starożytnej epoki pielęgnowali filozofię wydaną przez Greków, nic wszakże do niej nie dodając istotnego. 
Rozkwit filozofii w Grecji nie był dziełem przypadku: ułatwiły go specjalne warunki tego kraju. Ziemia 
uboga, a przy tym morzem od innych krajów oddzielona, nie przyciągała cudzoziemców i długo chroniła 
od klęsk wojny; natomiast wywoływała kolonizację i czyniła, że Grecy obcowali z kulturą innych krajów; 
ustrój państwowy Grecji - duża ilość małych państw - sprzyjał wytwarzaniu się różnorodnych postaci 
kultury, a przy tym przez współzawodnictwo wzmagał ambicje. Szczep grecki, bogato przez naturę 
obdarzony, wydawał w dziedzinie nauki talenty nie mniejsze niż w poezji, plastyce czy w sztuce 
wojskowej. Właściwe greckim umysłom zainteresowanie otaczającym światem, większe niż 
zainteresowanie własną osobą, postawa śmiała a życzliwa wobec rzeczywistości, kultura plastyczna, 
żądza jasności, umiłowanie rzeczy konkretnych, a jednocześnie zdolność do abstrakcyjnego rozumowania 
- przyczyniły się do stworzenia filozofii greckiej. Grecja rozpoczęła w VII w. pracę nad filozofią, a po 
dwóch stuleciach wydała już arcydzieła filozoficznej myśli, stanowiące podstawę całej europejskiej 
filozofii. 
2. 
OKRESY
.
 
Najpełniejszy swój wyraz filozofia starożytna znalazła w okresie klasycznym, który 
przypadł na IV w. p.n.e. Ten okres szczytowy był poprzedzony przez dwa okresy, w których filozofia 
rozwijała się i rozszerzała swe zagadnienia. Pierwszy z nich ograniczał się do filozofii przyrody; drugi - 
zwrócił zainteresowania ku zagadnieniom humanistycznym; na ich podstawie okres klasyczny mógł już 
dać syntezę. 
Po okresie klasycznym, z początkiem III w. p.n.e. ważniejsze stanowiska, do których wiodła myśl grecka, 
były już sformułowane. Niebawem potworzyły się szkoły i zaczął się nowy, poklasyczny okres, w którym 
filozofowie grupowali się w szkołach i szkoły walczyły między sobą o teorie filozoficzne. Najwięcej 
walczyły teraz o teorie etyczne. Okres ten przypadł na czas hellenizmu, gdy Grecy wyszli ze swego 
odosobnienia i rozpoczęli żywszą wymianę swojej kultury z kulturą innych ludów. W I w. p.n.e. czynnik 
obcy w filozofii greckiej wzmógł się jeszcze, usiłowała ona stopić własny grecki pogląd na świat z obcym 
i przez to z jednolitej stała się „synkretyczna". Filozofia starożytna w tym ostatnim okresie więcej jeszcze 
niż etycznymi przejęta była zagadnieniami religijnymi. 
Taki przebieg filozofii starożytnej pozwala podzielić jej dzieje na następujące okresy: 
A) Okres powstania filozofii, w którym miała prawie wyłącznie kosmologiczny charakter (VI-V w. 
p.n.e.). 
B) Okres oświecenia starożytnego, w którym przeważała filozofia o charakterze humanistycznym (V w. 
p.n.e.). 
C) Okres systemów starożytnych (IV w. p.n.e.), następujący bezpośrednio po okresie oświecenia i ściśle z 
nim związany, miał najrozleglejszy zakres zagadnień; uchodzi za klasyczny szczytowy okres filozofii 
starożytnej. 
D) Okres szkół starożytnych, w którym uprzywilejowane miejsce zajęły zagadnienia etyczne (III -I w. 
p.n.e.). 
E) Okres synkretyczny o charakterze religijnym (I w. p.n.e. - V w. n.e.). 
3. 
ŹRÓDŁA
.
 
"Nasza znajomość, filozofii greckiej ma olbrzymie luki. W większych rozmiarach 
przechowały się jedynie pisma dwu wielkich filozofów okresu klasycznego, Platona i Arystotelesa. Z 
pism późniejszych filozofów pozostało niewiele. Najmniej zaś z filozofów wczesnych; z dzieł ich 
posiadamy tylko fragmenty, przechowane w postaci cytat u innych autorów, a całokształt poglądów ich 
znamy jedynie na podstawie sprawozdań podawanych przez późniejszych pisarzy starożytnych. 
Sprawozdania te i cytaty znajdują się: 
a) W pismach filozofów: mianowicie Platona, Arystotelesa oraz filozofów późniejszej epoki, zwłaszcza 
eklektyków, jak Cyceron i Plutarch, i niektórych stoików, jak Seneka. Poglądy Epikura przechowały się 
w poemacie jego rzymskiego zwolennika Lukrecjusza, a poglądy dawniejszych sceptyków w dziele 
późnego sceptyka, Sekstusa Empiryka. Ważnym źródłem są erudyci ze szkoły Arystotelesa, jak Temistius 
i Aleksander z Afrodyzji, lub ze szkoły Platońskiej i neoplatońskiej, jak Simplicius i Jamblich. Również 
niektórzy Ojcowie Kościoła, jak Justyn, Klemens, Orygenes, Hipolit, Euzebiusz, zwalczając pogańską 
filozofię dostarczyli o niej obfitych informacji. 

---