Hüseynqulu sarabski KÖHNƏ baki

O biri:

• 
  Elo özüdür ki var, düz gcdirik...
  

O gün qız cvindo də ciddi hazırlıq görülərdi. Gündüzdən arvad əhəng isladıb həyəti, evi, eyvanı ağardır, evin hesir-hüsürlərini təzə- dən çırpıb döşəyir, üstdən təze bir xeli salır, evin dörd dövresine süzoni döşəyir, ləmədəki təzə boşqabların tozunu silir, taxçaları, camaxatan- ları ve üstlərinin pərdəsini sabmanlayır, mis manqallarda kömür odu qoyurdu. Evin ortasında düzülmüş iki, doxsanlıq lampa işığı evi daha gur işıqlandınrdı.

Ağca xanım abı, pəncə-pəncə zərli donumı, döşü baftalı, qırmızı tafta köyneyini, cənnəti qanovuzdan qırağı zencirəli tumanını geyib, ördəkboyun kəlağayısım başma çalma vurub, eli-qolu çirmeli cici- bacısını, qonum-qonşusunun arvadlarını başına yığıb, motbəxdo plov bişirmokdədir.

Keblə Fərəculla evin qapı tərəfindo, altında döşək, dalında püştü, Ərdəbil kürküne bürünüb tək oyloşmış və qapımn döyülməsini gözle- yir. Ağtüklü Həştərxan pişiyi üsuliuca qapını açıb kandarda dayanır, otağı bir qodor scyr etdıkdən sonra Kəbleyiyə yaxınlaşıb xoruldayır və boynunu onun böyrünə sürterək xumarlanmağa başlayır. Arabir başmı yuxarı qaldırıb üsulluca miyoldayır. Kəbleyi olilo onun peyserindən quyruğunun axırınadək tumarlamağa başlayır.

Bu halda qapı döyülür, cvin sakitliyi pozulur. Kəbleyi yuxudan ayıl- mış kimi, canharay qalxıb qapını açmağa getdikdə, pişiyi tapdalayır, pişik bərkdən qiyyə çəkir, Kəbleyi səksənir. Qapıya gedib golon qonaq- lan eve dəvət edir:

• 
  Buyurun, buyurun, xoş gəlmisiz, xoş golraisiz, subaylaruvuzçun olsun.
  

Qonaqlar içeri keçib Kebleyiye salam verərək:

• 
  Mübarak olsun, Kableyi. Mübarek olsun, - deyəndon sonra Kəb- leyi qonaqlara yer gösterir, qonaqlar yerbeyer olduqdan vo ara bir qedor sakitləşdikden sonra Kəbleyinin işarəsilə çay vcrilordi. Xəlfə gotirilən xonçalan evin ortasmda açıb qəndleri doğramağa başlardı və boşqab- lara qənddən, noğuldan, nabatdan qoyub, payladıqdan sonra şirnini və kəllə qəndləri pəncəroyə yığardılar. Gətirilən ağ duvaqta üzüyü üsul- luca qızın dayısına verər, hamısı “mübarək olsun” dedikdon sonra, qələmkar süfrə ortalığa salmardı, Plov gəlmomiş xolfo mətbəxdən bürünc aftafa-ləyən (misden də olardı) gotirib əlsuyu verər, bəziləri- nin eli destemazlı əlduğundan salavat çevirərdi, xəlfəderfıal başadüşərdi ki, onun ollori dostomazlıdır, əlsuyuna ehtiyacı yoxdur, elleri tomizdir.
  

Xəlfə gözaltı məclisdeki adamları sayar, elsuyu vcrildikdən sonra, üsulluca qızın dayısına işarə ilə adamların sayını bıldirərdi. Süfrəye on məcməyİ gətirilərdi (iki adama bir mocməyi). Hər məcməyinin içində bir nimçə plov, onun üstündə bir toyuq, toyuğun içində yağla qovrul- muş kişmiş, axta olardı. Plovun üstündə bir mis sərpuş, yanmda da bir boşqabın içində üstü qatıqlı dörd yarpaq dolması, bir boşqabda da bir turşu-xiyar və ya bir baş sirkə-sarımsaq qoyulardt. Bir kasada şərbət, içində balaca stəkan qoyulardı. Ona ovşala deyərdiler. Dövlətli evfə- rində taxtadan ovşala qaşıqlan olardı, Mömin məşedilər Məkkedən, Medinəden həm zıyaret, həm ticarotden qayıtdıqda, bu ovşala fıncan- larını oradan gətirerditər. Kasıb evlərdə isə bu dəsgah olmazdı. Olsa da fmcanlar əvezine adi xırda armudu stəkan qoyardılar.

Ovşala qaşıqlannın ördək bədəninə oxşar gövdəsi olardı. Dəstəsi müxtolif ərob naxışları ilə bəzənmiş olaıdı. Balacalığma baxmayaraq, o böyük bir stəkan qədər şərbet tutardı. Mecməyilər paylandıqdan sonra xəlfə bərkdən deyərdi:

• 
  Həzarat, buyurun.
  

Plov yedikdən sonra hərə öz yanındakı ilə söhbətə başlardı. Mot- bəxdən qadmlar qapmm arasından, pəncərənin dalından gələn qonaq- ları xolvəti scyr edordilƏr, Hacı Abtalıb işarə ilə getmək vaxtı olduğunu xotfoyo başa salardı. Bundan sonra qonaqlar ayağa qatxar və xudaha- fızleşerek gedərdilər.

Gecedən bir az keçmiş şəhərin küçələrində İkİ rus soldatı və bir müsəlman yasavulu abxod edordilor. Küçodə Koblə Fərocullagildən golon qonaqlar abxoda rast gəlerdilər.

Birinci soldat: - Ey, postoyte!

Ikinci soldat: - Viş ti, otkuda?

Qonaqlar rus dilini başa düşmədiklərindon mat-moəttol qalardılar. Bu halda yasavul Əlirza soldatlan başa salardı ki, bunlar toydan qayıdır- lar. Ziyankar adamlar deyillər: - Zərər neçəvo, puskay paydum damoy.

Yasavul Əlirza çox məşhur idi. Ona çənbərəkəndli Vəlioğlu Əlİrza deyerdilər.

Soldatlar: - Nu skorey, - deyə üz döndərmək istoyorkon xəlfə cibi- ne tökdüyü noğul-nabatdan soldatların vo Əlirzanm ovcuna basardı. Bundan sonra horə öz cvino gcdərdi.

Bir ncçə həftədən sonra hər iki tərəfın (oğlan ve qız evinin) vəkiüəri məhəllə mollasının yanına gedib kebin kəsdirərdi. Kəbin, hallı-halırıa görə İdi: 51, 101, 201, 301, 501, 1001, 2001 qızıla qəder olardı. Bəzen qudalar bunun üstündə düzəlişməzdilor. lş pozular, üzüyü və duvağı geri qaytarardılar və sonra bir ncçə məhəllə mötobərlərinin iştirakı ilə iş düzəlordi. Kobin kəsilib qurtarardı. Bəzən bclo bir söhbət də olardı:

• 
  Əvvəl kəbin kəsdirim, sonra paltar getsin.
  

Qız evi buna razı olmazdı.

• 
  Kebinden sonra bəlke sən mənim üçün bez gətirəcəksən. Kəbin- dən sonra menim elim heç yerə çatmaz. Əvvəl de görüm nə gətirəcək- sən? Kebin kesildi, qız olar kişinin halal malı, sonra mən paltar üçün danışa bilmərem.
  
• 
  A kişi, ya bez, ya zər, sizə nə? Nə gətirdi öz evinə aparacaq. Sənin evində ki qoymayacaq.
  
• 
  Hay-hay, zəhmət çəkmişəm, qız böyüdüb boya-başa çatdırmı- şam. Uşağımdan bezar ki deyiləm. Qoçun buynuzu qoça ağırlıq ele- məz. Men İstəyen paltar, qızıl gəlməsə kəbin kəsilməyəcək. Uşağım əlimdə, ağlrnı baştmda.
  
• 
  Yaxşı bir de görüm no istoyirson? Son bolko clə şey istəyə- cəksən ki, bizim gücümüz çatmayacaq?
  
• 
  Gücünüz çatmayacaq mənim qapıma nə üçün gəlmisiz? Sarban ilə dost olanın darvazası gcn gərək. Qız alan kişinin paltara da gücü çatar,
  
• 
  Yaxşı, indi kı, belə oldu, bİr de görək nə istəyirsən?
  
• 
  Deyim də: bir dest al məxmər, bir dəst zərri, 2 dəst ipək, 4 dest də şal, rengberəng bir yekşəvə, bir ədyal, bir də naz-naz örpək,
  
• 
  Yaxşı, sonra?
  
• 
  Sonra orz cloyim ağanın qulluğuna; bir dəst alın qızıh, bir üstü mi- nalı çutquqabağı, bir minagülii, silsilə, cərgəgül, boğazaltı, belbağı, iki dəst qızıl qolbaq, on dəst üzük, bir dəst hemail imperial, 10 denə qızıl qəza.
  

Bu danışığın üstündə iş ya pozulardı, ya da oğlan evinin boynuna düşərdi, borcla ya xerclə bunları gönderib, kəbın kəsdirib toy edərdi- lər. Sonra biçaro qızın gününü qara cdordilor. Qohumluq odavoto çcv- rilərdi. Qız yazıq qüssədən vərəmləyİb ölərdi və ya özünü öldürərdi, ya da ki, qızın atası-anası güclü çıxar, qızı oğuriayıb evə aparardılar. Çox vaxt yazıq qız müsıbətə davam getirməyib hamam və qonşu bəha- nesilə ata evinə qaçar və axırda “kəbinim halal, canım azad” deyerək canını bəladan qurtarardı. Oğlan evinin də boynuna düşərdi, qızm talağım verməzdİ, İş ölüb-öldürməyə çıxardı. Onlar divanxanalara düşərdılor.

Azərbaycan qızları vo qadınlart inqilabdan qabaq bele acınacaqh, hüquqsuz, mezlum veziyyetdə yaşayır, vehşi və cahil erler terefindən ezilir, insanlıq hüququndan məhram edilir, dörd divar arasında ölməyə ve məhv olmağa mehkum edilirdilor,

Qərəz, Kəblə Fərəcullanın qızının kəbini kəsilir. Qız evi təklif edir:

• 
  Bəşərta bir il adaxlı saxlanacaq.
  
• 
  O nə üçün?
  
• 
  Mənim də özümə gorə adım, samrn var. Bcş kişi içində bir kişiyom, ürəyim istədiyi şeyləri ahb qızıma qoşacağam. Arzu-kamım çoxdur.
  

Axır razılaşırlar. Qız evi cehiz hazırİığına başlayır. Qız üçün güləbə- tİnli tirme araqçm, saatqabı, ipok parçadan gülobotinli daraqqabı, obrim şaldan canamaz, yiisür təsbeh, müxtəlif rəngli ipək tumanbağılar, zər- xaradan tənbəki və pul kisələri, gülobotinli perdə bağı, başı qotazlı gümüş kərənaylar, üstü yumru süngərebonzor qara ayaqdaşı alınardı. Bu sayılanlann həresindən bir neçə edəd hazırlardılar. Sonra bəy üçün fıte, qetfe boğçası, ipek ağ köynək, qayın və baidız üçün, qayınana və qayınata üçün, xəlfə və yengə üçün do xəlot alınardı. Qərəz, bu bir ilin müddotindo bayramlar, yay, bahar, payız dönüşü, Novruz bayramında qız üçün bayram xələti, nübar meyvə, yemiş, habelə Qurban bayra- mında qoyun aiıb göndərərdilər. Oğlan cvinin borcu idi ki, qız ne qeder atası evindedir, onun paltarmı alıb göndərsin. Habele yay zamanı qız evi bağa köçsəydi, oğlan evi “bağbaşı” aparmalı idi.

Şorqoğal, şəkərbura, şəkərçöroyi, qond, çay, qız üçün yay paltarı, əla ekülə düyüsü hazırlayıb gəlinlərini görmək üçün bağa gedərdilər. Buna “bağbaşt” deyərdilər. Burada qadınlar iştirak edə bilərdi. Daha sonra oğlan evində şəkərbura, şəkərçörəyi, bəyimçörəyi, şorqoğal hazır- layıb xonçalara yığaraq təntənə ilo qız cvino göndərerdilər. Buna da “vozöurd” deyərdiler.

Bir ilden sonra oğlan evi qız üçün paltar hazırlayıb qırmızı xonça- lara qoyar və qız evinə aparardı, Buna da “paltarkosdi” dcyordilor. Son- ra oğlan vo qız evində toy başlanardı. Varlılar 7 gün 7 gecə cibidolu, başıboşlara, din dəllallanna toyuqplov verərdilər.

Kasib toyu, Kasıbların toyu varhlann toylanna bənzəmirdi. Kası- bın toyuna imtiyazlılar, menseb ve servet sahibləri çağınlmazdı, Əgər çağınlsaydı da, onlar kasıb evinə getməyi öziorino layiq bilməzdilər, bunu böyük bir alçaqlıq hesab edərdilər. Kasıbuı qapısı da ürəyi kimi geniş olardı. Oraya istəyonlor golə bilərdilər.

Toy gecəsİnə çox adam gələrdi. Bunun üçün böyük bina olmalı idi. O, məhəllədə dövlətli qonşunun evini böyük bir minnət və teveqqe ile iki gecəlik alardı. Əger mümkün olmasaydı, toy meclisi köhnə kazar- malarda, böyük dükanlarda ve ya geniş tay anbarlannda qurulardı.

Kasıb toyu çox vaxt qışda olardı. Toyxanam süpürüb təmizləyər- dilər, Qonşulardan xalça-palaz yığıb səliqə ilə divara vurar, ycro doşer- dilər. Dİvarın dibində taxtadan dövrə skamya qoyub üstüne xalça- palaz salardıiar ki, gözo yaxşı çarpsın. Axşamdan bir saat keçdikde qonşuiardan birovuz alınmış elvan lampaiara ağ neft toküb dirəklərdən asardılar. Toyxananın qapısında məşəl yandırardılar. İçəri girdikdə aşağı başdan, yainki yandan sazandalar üçün döşek sahnardı. Qabaq-

lanna ıso dof, dumbulu qızdırmaq üçün iki-üç manqal qoyulardı. Dəf- çalan, zurnaçı, baiabançı, mütrüb də manqalın başında oturardı. Zaqaf- qaziya və Azerbaycanda mütrüb olmamışdır. Miitrüb ve dümbekçi İrandan golordi.

Gənc, gözəl bir oğlanın başınm tükünü çiyninedək uzadardılar, onun alnına çətir kəsərdilər. Qaşının axmndan bir az aşağıyadək ikinci bir saç uzadardıiar, ona da bala birçək deyərdilər. Başmda qazamatı papaq, əynindo darbüzməli atlaz don, qara mahuddan daram şalvar, ayağmda ise dikdaban şibrit olardı. Barmaqları (ancaq dımaqları) xınalı, bclindo gümüş belbağı, boynunda həmail ve gümüş zəncir olardı.

Zumaçı yavaş-yavaş “Seydabası” havasmı çalardı. Camaat da yığıl- mağa başlardı. Arabir diringə (oyun havası) çalınanda mütrüb oyna- mağa başlardı. Toya gəlen cahıllar başlarında dallayı papaq, əyinle- rindo müxtəiif rəngli atlaz tafta don, bellərində əlvan rəngli qurşaq, ləzgi şalmdan vo ya dəvə yunundan boz rəngli dördgah, dağıstam çuxa- nın altından quzu kürkü geyərdilər. Çuxanın altından xoncor vo dayan- doldurum bağlardılar.

Bir parasında başmaq, bir parasında da cığ-cığ çəkme, bir qismi heydorili kokilli, bir qismi isə birçəkli, xətbaşıiı olardı.

Camaat cem olanda mütrüb oynayıb moclisi qızışdırmağa başlardı. Məhəllənin nüfuzlu köiınə cahıllarmdan bir-ikisi çubuq çekerək qapı yanında oturardı. Onlar şuluqluq salmaqdan çokinərdilər. Bir qədər çalıb- ox.uyan.dan sonra mütrüb kəmərçin (qadtn tumanı) gcyib, baş barmağı ilə şohadət barmağına zəng keçirib başına bir kəlağayı salıb “xalabacı” oynardı. Cavanlar öziori ilo toyxanaya alma, portağal, şamama, qənfet, püstə, badam gətirərdiler. Mütrüb oynayan zamaıı onu çağırıb müt- rüblə bu başdan o başa öz dostlanna almadan, portağaldan, qenfetden göndoror vo belə sifarişiər edərdiiər: “Abbasa deyinən ki, axşamı xeyir olsun, bunu Mirzobala göndordi”. O biri tərəfdən bağırardıiar:

- Ay balam, bu başa da gəl də! Bizim də qabağımtzda oyna da! Bizim puiumuz qəlp deyil ki?!

Mütrüb oynayaraq o birı başa gedərdi. Bu zaman o, elini cibine salıb cibindəki pulu bir qəder cınqıldadtr, ikişahılıq, bir abbasılıq çıxanb müt- rübün alnma, yanaqlarına yapışdırardı. Bəzən üzlü gəncler mütrübü dizləri üstə oturdub öz cibinin ipək yaylığı ilə onun tərini silərdi və dübarə cibinə qoyardı. Sonra belə cahıllar arasında: - Mon bununla tərlanm tərini silmişəm, - deyə fəxr edərdilar. Bəzən yerbəyerdən müt- rübü çağırardılar. Şuluqluq başlanardı.