I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

O D A M 
o‘simliklar 
hayvonlar 
Kiyimlar 
Oziq-ovqat 
 
2.8
-
rasm. Radionuklidlarning o‘tish yo‘lari
Nazorat savollari 
1. 
Kosmik nurlanish darajasi qanday faktorlarga bog‘liq?
 
2. 
Tabiy nurlanishga tushuncha bering?
 
3. 
Rodonli nurlanishga tushuncha bering? 
4. 
Tabobat olamida radiatsiyaning ishlatish muammolari? 
5. 
Atom elektr stansiyasining ishlashiga umumiy tavsif bering? 
6.
 
Atom energetikasida radioaktiv nurlanish yuklamasi nima? 
7.
 
Nurlanishning ionlashtiruvchi manbalari to‘g‘risida tushuncha bering? 
8.
 
Radioaktiv ifloslanish nima, turlari, hosil bo‘lish sabablari? 
9. 
Radionuklidlarni odamga o‘tish yo‘llari to‘g‘risida nimani bilasiz? 
10. 
Fazoviy nurlanishlarning xavfliligi nimada? 

---

59 
III-BOB. RADIOAKTIV NURLANISHLARNING
ODAM ORGANIZMIGA TA’SIRI 
 
3.1. Nurlanish olish hodisasi. Nurlanish
olish oqibatiga ta’sir qiluvchi omillar. 
Inson uchun alfa, betta va gamma nurlanish ancha xavfli bo‘lib, ular ancha 
jiddiy kasalliklarga (nur kasali, genni buzilishi, farzandsizlik va hatto o‘lim) sabab 
bo‘lishi mumkin. Inson sog‘ligiga ta’sir etadigan radiatsiya darajasi uning zararlanish 
turi, vaqti va chastotasiga bog‘liq. 
Insonni nurlanishi radioaktiv moddalar bilan bog‘liq ishlab chiqarishda, uylarda 
saqlanadigan ayrim antikvar predmetlarni (ular radiatsion ishlov berish bilan 
tayyorlanadi) saqlashdan, mahsulotlardan hatto kiyimlar orqali sodir bo‘lishi 
mumkin. 
Ionlashtiruvchi radiatsiyaning o‘ziga xos biologik ta’siri uning ko‘rinmasligi va 
sezilmasligidir. Shuning uchun u xavfli hisoblanadi. Odam uni aniqlolmasligi 
mumkin. Odam radioto‘lqin va ma’lum darajadagi optik nurning ta’sirini
to‘qimalarni qizishi, issiqlikni sezilishi orqali bilishi mumkin.
Radiatsiyaning mohiyati nimada? Atom yadrosi proton va neytrondan iborat. 
Ularning nobarqarorligi sodir bo‘ladi va ortiqcha energiyadan xoli bo‘lishga harakat 
qiladi, uni quyidagicha ifodalash mumkin: 
-ikkita proton va neytrondan (alfa parchalanish) kichik bo‘lakcha chiqaradi; 
-yadroda proton neytronga aylanadi va teskarisi. Bunda beta zarracha chiqaradi, 
u elektronlar sifatida yoki uning teskari ishorali sherigi-antielektronlar; 
-yadrodan elektromagnit to‘lqin ko‘rinishida ortiqcha energiya chiqishi sodir 
bo‘ladi (gamma parchalanish). 
Bundan tashqari yadro protonlarni va neytronlarni nurlantirishi mumkin va 
to‘liq bo‘laklarga bo‘laklashi mumkin. Shunday qilib, radiatsiyaning har qanday turi 
va hosil bo‘lishi katta tezlikdagi (o‘nlab, yuzlab km/sek) yuqori energetik zarrachalar 
oqimidir. U organizmni bo‘g‘adi va hatto o‘ldiradi. 
Odam radiatsiya okeanida yashaydi deb aytadi soha olimlari. Hamma joyda 
tabiiy radioaktivlik mavjud. Uning miqdori hamma joyda bir xil bo‘lmasada ruxsat 
etiladigan me’yorlardan past. Shu joyda doimiy yashaydigan odamlar organizmi shu 
fonga ma’lum darajada moslashadi. 
Tabiatda ko‘zga ko‘rinmaydigan radiatsiya zarrachalari erda, suvda, havoda, 
materiallarda, kiyimlarda, binolarda, oziq-ovqatda taqinchoq, o‘yinchoqlarda doimo 

---

60 
mavjud. Hatto odamning o‘zi ham ma’lum darajada radioaktivlikka ega, tanada kaliy, 
rubidiy va ularning izotoplari mavjud, organizmda radiaktiv parchalanish jarayoni 
bo‘lib turishi to‘g‘risida ham ma’lumotlar mavjud. 
Radiatsiyaning odam organizmiga ta’siri to‘qimalarni o‘zgarishi bilan 
belgilanadi, ular zararlanadi. Radiatsiyaning organizmga ta’sir jarayoni nurlanish deb 
tushuniladi. Bu shunday buzadigan kuchki uning ta’sirida to‘qimalar o‘zgaradi, ular
DNK larini deformatsiyalaydi, buzadi va genetik zararlaydi. Bu buzilish jarayonini 
radiatsiyaning bitta zarrachasi harakatga tushirishi mumkin. 
Odam tirik ekan uning organizmida doimo ikkita qarama qarshi jarayon bo‘lib 
turadi: to‘qimalarni o‘lishi va yangilanish jarayonlari. Odam tanasida o‘rtacha 60 
trillion to‘qimalar mavjudligi aytiladi. Ulardagi o‘lish va yangilanish doimiy jarayon 
hisoblanadi. To‘qimalardagi muvozanatni buzilishi odam tanasidagi to‘qimalarni 
o‘limi asosida ro‘y beradi. To‘qimalar tirikligini ta’minlab turish uni asosan kislorod 
bilan ta’minlash orqali bajariladi. Kislorodni tashuvchi bu qon. Qonning tarkibi 
murakkab qismlardan iborat, asosini qon hosil qiluvchi to‘qimalar tashkil etadi, uning 
asosi bu eritrotsitlar, leykotsitlar va trombotsitlardir.