I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

Eritrotsitlar 
- bu qizil qon to‘qimasi, tarkibi gemoglabindan iborat. Unda 
kislorod bo‘ladi va u orqali to‘qimalar oziqlanadi. Eritrotsitlar etishmaganda 
organizm to‘qimalarida kislorod etishmovchiligi sodir bo‘ladi va shuning natijasida 
turli klinik xolatlar yuz beradi.
Leykotsitlar 
- unga limfotsitlar, monotsitlar, eozinofillar, bazofillar kiradi. Ular 
qonning oq to‘qimalari, organizmni himoyalovchi vazifasini bajaradi, immunitet 
ishlab chiqaradi. Ularni etishmasligi immunitetni kamayishiga va turli yuqumli 
kasalliklarni rivojlanishiga sabab bo‘ladi. 
Trombotsitlar - 
bu qon plastinkalari,
 
qonda tromba hosil bo‘lishida ishtirok 
etadi. Uni organizmda etishmasligi turli qon ketishlarga olib keladi.
Muhitning radioaktivlik muvozanatini buzilishi, ya’ni oshishi va odamga ta’siri 
to‘qimalardagi o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Normal, odatdagi sharoitda radioaktiv 
zarrachalar DNK molekulasida soatiga 8 mingtagacha birikmalarni zararlaydi va ular 
o‘z-o‘zidan tiklanadi. Shuning uchun tibbiyotda radiatsiyaning kam dozasi 
organizmning biologik himoya xususiyatini faollashtiradi, ko‘pi o‘ldiradi deb 
yoziladi.
Tabiatda ko‘zga ko‘rinmaydigan radiatsiya zarrachalari erda, suvda, havoda, 
materiallarda, kiyimlarda, binolarda, oziq-ovqatda taqinchoq, o‘yinchoqlarda doimo 
mavjud.

---

61 
Radiatsiyaning odam organizmiga ta’siri kam miqdordan boshlanadi. U 
jarayonni o‘sib boishi bilan tanada sezilish darajasi boshlanadi. Bu atom darajasida 
quyidagicha kechadi, radioaktiv zarrachalar juda katta tezlikda uchib chiqadi va 
to‘qima atomlari elektronini uradi, natijada elektronlar musbat zaryadlanadi. 
Radiatsiyaning 
qora 
ishi mohiyati shunda. Uning oqibati falokatga olib keladi. 
Erkin elektron va ionlashgan atom murakkab reaksiyaga kirishadi. Uning 
natijasida erkin radikallar hosil bo‘ladi. Masalan, organizmning taxminan 80 % qismi 
suvdan (H
2
O) tashkil topadi. U radiatsiyaning ta’sirida parchalanadi va H va OH 
radikallarga ajraydi. Bular potologik faol zarrachalar, ular muhim biologik 
birikmalar-DNK molekulalari, oqsillar, fermentlar, yog‘lardir. Natijada, organizmda 
zararlangan molekulalar va toksinlar, to‘qima almashinuvi ma’lum vaqtdan so‘ng 
zararlangan to‘qimalar o‘ladi yoki ularning funksiyasi jiddiy buziladi. 
DNKni zararlanishi va to‘qima genlarini buzilishi sababli to‘qimalar ajralishi 
buziladi. Bu radiatsiya ta’sirining eng xavfli oqibatidir. Kuchli doza bilan 
nurlanganda zararlangan to‘qimalar shunchalik ko‘p bo‘ladiki uning oqibatida butun 
organizm ishlamasligi mumkin. To‘qimalar ajralishi faol kechadigan quyidagi
qismlar radiatsiyani og‘ir qabul qiladi: 
•
suyak to‘qimasi (ilik); 
•
o‘pka; 
•
qorin shilliq pardasi; 
•
ichaklar; 
•
jinsiy a’zolar. 
3.1-jadval. Nurlanishning organism to‘qimalariga ionlashtiruvchi ta’siri