I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

5.5. Radioaktiv avariya natijasida yuzaga keladigan radioaktiv ifloslanish 
zonasining parametrlarini hisoblash 
Radiaktiv moddalar chiqaradigan xavfli obyektlar avariyalarida radioaktiv 
xavfli zona hosil bo‘ladi, u radiatsiya darajasi, nurlanish dozasi, zararlangan maydon 
yuzasi va boshqalar bilan xarakterlanadi (5.2-jadval). 
Amerikalik mutaxassislar ma’lumotlariga qaraganda Chernobil AES 
avariyasigacha dunyoda 294 marta radiatsion avariyalar sodir bo‘lgan. Turli xil 
radiatsion avariyalarda albatta atrof-muhitga radiaktiv moddalar tushishi kuzatilgan 
va maydonlarni turli darajada radiaktiv ifloslanishiga sabab bo‘lgan.
Er sharida yadro texnologiyalari sodir bo‘lgandan beri 3000 reaktro-yilni tashkil 
etadi. Shu davr ichida eng katta avariyalar 3 ta hisoblanadi: Uindskeyle (Buyuk 
Britaniya, 1957 y.), Tri-Mayl-Aylende AES (AQSH, 1979 g.) va Chernobil AES 
(1986 y.). 

---

113 
5.2-jadval. Radioaktiv xavfli obyektlar avariyalarida radioaktiv zararlanishning 
xarakteristikasi 
 
Zararlanish 
zonasi 
Nurlanishning 
yutilgan dozasi, 
D
∞
, Gr 
Radiatsiya darajasi, 
R
, Gr
/soat 
Zararlangan zona 
maydoni, 
S, km
2
A' - kuchsizroq 
0,056 
1,4∙10
-4
0,8(
L
A'
B
A'
– 
L
A
B
A
) 
A - sezilarli 
0,56 
1,4∙10
-3
0,8(
L
A
B
A
– 
L
B
V
B
) 
B - kuchli 
5,6 
1,4∙10
-2
0,8(
L
B
B
B
– 
L
V
V
V
) 
V - xavfli 
16,8 
4,2∙10
-2
0,8(
L
V
B
V
– 
L
G
B
G
) 
G– favqulodda 
xafvli 
56 
0,14 
0,8
L
G
B
G
Izoh: 1 Gr = 100 rad; L– uzunligi,km; V – kengligi,km. 
Atom energetikasi bo‘yicha xalqaro agentlik (MAGATE) tomonidan radiatsiya 
chiqaruvchi favqulodda vaziyatlarni tahlil qilish va tizimlashtirish asosida “xabarlar 
klassifikatsion shkala” ishlab chiqilgan (5.3-jadval) va 1990 yil 1 sentyabrdan kuchga 
kiritilgan. Hozirda ushbu shkala radiatsion xabarlar ahamiyati bo‘yicha rahbarlar 
tomonidan qaror qabul qilishda foydalaniladi, xususan aholini xabardor qilishda.
Aholini va xodimlarni yaxshi muhofaza qilish uchun xavfli radiatsion obyektlar 
atrofi oldindan zonalarga ajratiladi. Ular quyidagi uchta zonaga bo‘linadi:
-
muhofaza choralarining favqulodda zonasi 
- aholini ko‘chirish uchun 
belgilangan dozaning yuqori chegarasidan ko‘p, bunda radiaktivlik izining 
shakllanishi kishi tanasini nurlanishiga olib keladi va ichki organlarida ta’sir etadi;
-
ogohlantiruvchi tadbirlar zonasi 
- bunda radiaktivlik izining shakllanishi kishi 
tanasini nurlanishi yoki odam ichki a’zolarini nurlanish dozasi yo‘dli profilaktika va 
yashirinish joyi uchun belgilangan yuqori darajadan oshishi mumkin;
-
cheklov zonasi
- bu hududda tana nurlanish dozasi yoki uning alohida organlari
yil davomida oziq-ovqat mahsulotlarini istemol qilish uchun belgilangan pastki 
chegaraviy darajasidan oshishi mumkin.
Zonalar davlat organlarining qarori bo‘yicha kiritiladi.
AES laridagi avariyalar oqibatidan keladigan zarar miqdori radiaktiv moddalar 
chiqindilarini tarqalganlik miqdorigagina bog‘liq emas, ulardagi nuklidlar tarkibiga, 
radiaktiv bulutning miqdori va erdan balandligiga, radiaktiv zarrachalarning 

---

114 
disperligiga, radiaktiv moddalarning turib qolishiga va metereologik sharoitga ham 
bog‘liq. Metereologik sharoitlar radioaktivlikni tarqalish zonasiga ta’sir qiladi.
5.3-jadval. Yadroviy xabarlarni baholashning xalqaro shkalasi
Avariya 
darajasi 
Nomlanishi 
Mezonlar 
Asosli voqea 
7 
Global avariya 
Katta miqdordagi radioaktiv 
zarralarning tashqariga chiqishi; 
odamlar sog‘lig‘i va atrof muhitga 
katta zarar 
Chernobil, 
1986 y. 
6 
Og‘ir avariya 
Yirik chiqish; xodimlar va cheklangan 
hududdagi aholi muhofazasi bo‘yicha 
rejada belgilangan tadbirlarni to‘la 
amalga 
oshirish; 
faol 
hududning 
anchagina shikastlanishi 
Uindskeyl, 
BuyukBri-
taniya, 
1957 y. 
5 
Atrof-muhit 
uchun xavfli 
avariya 
Cheklangan 
miqdorda 
chiqish; 
cheklangan 
hududlarda 
aholi 
va 
xodimlar 
muhofazasi 
bo‘yicha 
tadbirlarni qisman amalga oshirish 
Tri-Mayl-
Aylende, 
AQSH, 
1979 y. 
4 
AES hududidagi 
avariya 
Kichik chiqish; belgilangan chegarada 
aholining nurlanishi; faol hududning 
qisman 
shikastlanishi; 
xodimlar 
sog‘lig‘iga anchagina katta ta’sir 
Sant-Laurent, 
Fransiya, 
1980 y. 
3 
Jiddiy hodisa
Kichik chiqish; aholining belgilangan 
me’yordan past chegarada nurlanish 
olishi; katta zararlanish; xodimlarning 
qayta nurlanishi 
Vandelgos, 
Ispaniya, 
1989 y. 
2 
O‘rtacha 
og‘irlikdagi 
hodisa 
Xavfsizlik 
uchun 
potentsial 
oqibatlarga olib keluvchi hodisa 
1 
Sezilarsiz hodisa Reaktor faoliyatining ruxsat etilgan 
chegaralaridan og‘ish 
0 
Shkala 
darajasidan past 
Xavfsizlik uchun ahamiyatga ega 
emas 

---

115 
Yadro portlashidagi hosil bo‘lgan radionuklidlarga nisbatan AES reaktorida 
uning avariya oldi holatida radionuklidlar hosil bo‘ladi va ular kam bo‘lib qisqa 
yashovchan bo‘lmaydi va kam bo‘ladi. Bu AES avariyasida yadro portlashiga 
nisbatan zararlangan joyda radiatsiya darajasini sekinlik bilan pasayishi bilan 
asoslanadi.
Radioaktiv moddalari chiqarishi bilan xarakterlanadigan AES lari avariya 
vaziyatlarining ko‘pchiligida radiatsiya darajasining pasayishi ma’lum aniqlikda 
quyidagi ifoda bilan hisoblanishi mumkin:
,
5
,
0
0
p0
pt
−






=
t
t
P
Р
(5.3) 
bu erda: 
R
pt
va 
R
p0
– AES buzilishi vaqtidagi (
t
0
) vaqtga nisbatan ma’lum 
vaqtdagi (
t)
joyning γ nurlanish quvvati.
Radioaktiv chiqindilar tarkibida uzoq yashovchi radionuklidlarning ko‘pligi 
(stronsiy-90, plutoniy-239, seziy-137 va b.) joy zararlanishining uzoq xarakterli 
bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Vaqt o‘tishi bilan α nurlanish izotoplarining umumiy faolligiga joydagi 
radionuklid bilan zararlangan joy ta’sir etishi mumkin, uning bir qismi joyda 
migratsion jarayonda ishtirok etadi.
1000 MVt quvvatli yadro reaktorini buzilishi natijasida uzoq yashovchan 
radionuklidlar faolligini umumiy chiqishi va u bilan joyni zararlanishi ma’lum 
sharoitda uzoq yashovchan radionuklidlarning to‘planishi 10 ta, har biri 1 Mt quvvatli 
yadro qurolini portlashiga ekvivalentdir.
Yuqoridagi ma’lumotlar AES lar buzilishida radiaktiv mahsulotlarni 
(chiqindilarni) chiqarishidan bo‘ladigan ziyon yadro quroli portlashiga nisbatan 
o‘nlab marta kichikligini ko‘rsatadi. Bunda gaz va aerozol aralashmasidan hosil 
bo‘lgan radionuklidli bulut yuqori balandlikka ko‘tarilmaydi (bir necha 100 m), u 
AES hududiga va bulut izidan atrofga cho‘kadi.