Urartu kitabələrindəki e-qal “saray”, “böyük ev”
və uti, iber, alban dillərindəki kalak, qala sözləri türk
mənşəlidir. Buna uyğun olaraq dilimizdə qalaqlamaq –
daşları üst-üstə yığmaq feli vardır.
– talavar. Bu söz Sinay perqa-
mentində “talvar” mənasında işlənmişdir (Aleksidze
2003
в
. 125). Gürcü dilində talavari, erməni dilində ta-
ğavar sözlərinin varlığı heç də onu bildirmir ki, bu söz
türk mənşəli deyil. Gürcü dilinə həmin söz iber, er-
məni dilinə h’aylardan keçmişdir. N.Y.Marr qədim
erməni və gürcü dillərinə həsr etdiyi əsərlərində göstə-
rmişdir ki, iber və h’ay dilləri iltisaqidir və indiki er-
məni, gürcü dillərinə qohum deyildir (Marr 1903.
XXVII-XXIX). Biz çoxsaylı dil faktlarına istinadən
sübuta yetirmişik ki, həmin dillər türk dillərinin
iştirakı ilə yaranmışdır (Cəfərsoy 2007. 42-56; Джа-
фарсой 2008. 58-63; Cəfərsoy 2009. 120-129).
Sinay perqamentindəki talavar sözü indi dilimiz-
də talvar formasında işlənir.
– abazak “quldur”. Z.Aleksidze bil-
dirir ki, erməni dilindəki avazak və gürcü dilindəki
avazaki Sinay yazısındakı abazak sözünə uyğundur
(Aleksidze 2003
а
. 125). O nəzərə almır ki, türk dillə-
rinin qıpçaq qrupunda buna uyğun olaraq avaz qəssab,
başkəsən sözü vardır. “Koroğlu” dastanındakı Eyvaz
qəssab oğludur. Eyvaz eponiminin arxaik variantla-
rından biri Abazdır.
– korba “qurban”. Tərcüməçi onu
yevrey, gürcü və erməni dillərindəki korban “sovqat”,
“ianə” sözləri ilə əlaqələndirir. Nəzərə almır ki, o, dini
termindir və türk dillərində də həmin mənada işlənir.
Z.Aleksidze onu da nəzərə almır ki, yevrey dili yəhudi
dili deyildir. Yəhudilər Sam, yevreylər Kam nəslin-
dəndirlər.
Sinay
perqamentindəki
yexan, Alban
salnamələrindəki
yexna türk
sözləridir.
Yexan – Sinay perqamentində aylardan biri ye-
xan adlanır (Aleksidze
a
2003. 36). Gəncəkli Kürək
(Kurakos Qandzaketsi) yazır ki, albanlar ən isti aya
yəxna deyirlər. Fikrimizcə, yexan/yəxna “yandırıb-
yaxmaq” felinin arxaik variantıdır. Dədəmiz Qorqu-
dun kitabında buna uyğun olaraq yəxni “qaynadılmış
ət” sözü vardır.
– buxacuq “tanrı” (Aleksidze 2003
a
. 73. 87.
122). B-ğ buxacuq teoniminin qısa yazılış formasıdır.
Ancaq Z.Aleksidze onu “bixacuq” oxuyur. Utilər son
zamanlara qədər tanrıya bixacuq yox, buxacuq deyir-
dilər (Шопен 1866. 433; Qukaşyan 1984. 14-17).
Söz yox ki, buğa totemik tanrı adıdır. Cahilliyə
dövründə əcdadlarımız tanrını yalnız insan deyil, həm
də qanadlı heyvan və quş formalarında təsəvvür edir-
dilər. Düşünürdülər ki, yırtıcı heyvanlar və quşlar
göylərdən igidlərə güc, qüvvət gətirir. Qanadlı buğalar
isə var-dövlət, bolluq, bərəkət timsalıdır.
İberlər kimi h’aylar da buxa tanrının buğa şək-
lində qoyulan bütünə deyirdilər (Шопен 1866. 483).
H’Aylar indiki ermənilərin əcdadı olsaydılar, öz totem
tanrılarını türkcə buğa yox, ari və ya sami dillərindəki
vol, misraim sözləri ilə adlandırırdılar.
Urartu dövrünün bir çox etnosları buğaya sitayiş
edirdilər. 1912-ci ildə İ.A.Orbeli Topraq kaladan mər-
mər lövhə üzərində buğa şəkli tapmışdır. Ondan 4 il
sonra Van gölü yaxınlığında arxeoloji qazıntılar zama-
nı qanadlı buğa bütü tapıldı. Bütün qanadları qızıl-
dandır (Пиотровский 1944. 35). Bu da buğanın göy-
ləri təmsil etdiyinə işarədir.
Əski türk qaydası ilə Xaçın hakimi Həsən Cəlal
nəvəsinə Ağ Buğa adı vermişdi. Hülakilər dövründə
Metex atabəyi Ağ Buğa totem adı daşıyırdı (Петру-
шевский 1949. 252).
Albaniya və
İberiyanın bir
çox qəbilələri
Tanrının buğa
şəklində bütünə
buğa, qartal
şəklində bütünə
kuş deyirdilər.
Musa Xorenli (VII əsr) yazır ki, Day mahalının
bir vilayəti Buxa adlanır (Хоренский 1809.232;
1893.294). Sen-Marten həmin vilayətin adını Puxa ki-
mi oxuyur (Шопен 1852.24).
Türk kökənli etnoslar buğaya olan əski inanc-
larını özləri ilə Piriney yarımadasına aparmışlar. Buğa
döyüşləri bizdə unudulmuş, İspaniyanın bir çox
vilayətlərində indiyədək qalmışdır.
Akademik İ.İ.Meşşaninov 1927-ci ildə nəşr et-
dirdiyi bir məqaləsində yazırdı: – İberlər buğanı mü-
qəddəs sayırdılar. Buğaya olan etiqad Qafqaz ilə Piri-
ney yarımadasının qədim xalqları arasında etnogenetik
bağlar olduğunu göstərir (Мещанинов 1927.28). Bü-
tün bunlar təsdiq edir ki, Buğa totemik tanrı kimi Ya-
fəs xalqlarının xristianlığa qədərki inancında əsas yer-
lərdən birini tutmuşdur.
–kul “bilək”, “əl” (Aleksidze 2003
a
. 122).
Bu sözün türk mənşəyini təsdiq etmək üçün nümunə-
lər verməyə ehtiyac yoxdur. Yalnız onu qeyd etmək
lazımdır ki, L.Meliksetbekov, Q.Kapantsyan Urartu
yazılarında bu sözləri tapdığına görə, 1936-1937-ci
illərdə Abkar Payzatı dar ağacına çəkmişdilər.
–ğar, “oğul”, “bala” (Aleksidze 2003
a
. 87,
122). Bu söz türk dillərindəki qarın, qarındaş, qardaş
sözlərinin köküdür.
–içi “özü”,
-içey “özünün” (Aleksidze
2003
a
. 89, 12). Bu əvəzliyin kökü türk dillərindəki iç
zərfidir. Özümüz, öz aramız sözlərinin sinonimi kimi
Azərbaycan türkcəsində “içimiz” deyimi indi də
işlənir.
–viçi “qardaş” (Aleksidze 2003
a
. 89,
122). “V” səsartımı kimi xald mənşəli yazılarda çox
işlənir. İçi qədim türk yazılı abidələrindəki içi – eçi
“böyük qardaş” sözünün arxaik variantıdır: – Bəğ
İberlər buğanı
müqəddəs
sayırdılar.
Buğaya olan
etiqad Qafqaz
və Piriney
qurlarını
birləşdirir.
Dostları ilə paylaş: |