I bap. Berdaq hám qaraqalpaq jazba ádebiy tili a túrkiy tillerde kórkem shıǵarma tiliniń izertleniwi

Sinonimler
Berdaq shıǵarmaları tiliniń leksika-semantikalıq baylıǵı sózdiń kóp mániligi menen birge sinonimlik keń múmkinshiliginde kórinedi. Shayırdıń dóretpelerinde qollanılǵan sinonimler pikirdi bir sóz benen qaytalay bermey onıń sinonimlik sıńarların orınlı paydalanıw arqalı hár bir sózdi segiz qırlı, seksen sırlı etip kórkemlep, obrazlı etip nıshanǵa dál tiyetuǵın astarlı hám tıyanaqlı túrde bayanlaw ushın jumsalǵan. Onıń shıǵarmalarındaǵı sinonim sózlerdi turaqlı hám ózgermeli sinonimler, idiomalıq hám frazeologiyalıq sinonimler dep bólip hár qaysısına arnawlı túrde toqtap ótemiz. Biziń bundaǵı maqsetimiz shayırdıń shıǵarmalarındaǵı «sózge paldan tatlı maza berip turǵan» sinonimlerdiń qollanıw ózgesheligin ashıp bermekshimiz. Ádebiy tilimizdegi basqa sózler menen qatnasqa túspey-aq jeke turǵanda ulıwma mánileri bir-birine mániles ekenligin birden ayırıwǵa bolatuǵın sózler turaqlı sinonimler dep ataladı. Shayırdıń shıǵarmalarında sinonimlerdiń bul túri bir sózdi qaytalay bermey hám de mánilerdi kúsheytiw ushın, sonday-aq qosıq qatarlarındaǵı uyqasqa say bolıp, gápler úylesip keliwi ushın qollanılǵanın kóremiz. Bunday mısallardı onıń qosıqlarınan kóplep tabıwǵa boladı. Mısalı: 1. Dushpan - jaw.
óshińdi al dushpanıńnan,
Kúshińdi jıyna jasıńnan/108/,
Men ólermen sózim júrer bárháma,
Tuwısqanı kóp adam jawdan qorqama/55/.
Qasqır-bóri-qurt:
Baylar - qasqır, túlki, xalıq-qoyan eken,
Qarańǵı qaplaǵan qayǵı zamanda/54/,
Bóri arıǵın hesh waqıtta bildirmes,
Jaqsı adam dushpanların kúldirmes/77/,
Artıq, Irıs yoldash bolıp,
Qurt oyının salǵan eken/Sh,165/.
Mine, bunday mısallar shayırdıń qosıqlarında kóplep tabıladı. Bul mısallarda shayır qosıqtıń úylesimlik hám tásirliligin arttırıw ushın sinonim sózlerdi qollanǵanın kóremiz. Bul jaǵday qosıqtıń kórkemligine tásir jasaǵan.
Berdaqtıń qosıqlarında turaqlı sinonimler menen birge ózgermeli sinonimlerde ushırasadı. Bunday sinonimlerdi jasawda sózdiń kóp mániligi úlken orındı iyeleydi. Tildegi kóp mánili sózler kontekstke ótken soń, dáslepki sinonimlik qatardan shıǵıp basqa sózler menen sinonim boladı. Shayırdıń qosıqlarındaǵı bir sóz kontekstte qollanǵanda hár qıylı máni ańlatıp sinonimlik qatardı payda etetuǵınınıń guwası bolamız. Berdaq babamızdıń qosıqlarında bunday sózlerdiń kóplep ushırasıwı birinshiden, qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń baylıǵın kórsetse, ekinshiden, shayırdıń óz zamanınıń eń talantlı kórkem sóz sheberi ekenliginen dárek beredi. Sózimizdiń dálili retinde shayırdıń qosıqlarında jumsalǵan «dúnya» sózinen qarayıq. Bul «dúnya» sóziniń tórt túrli sinonimlik qatarda qollanǵanın kóriwimizge boladı:
Dúnya-álem-jáhán-pálek.
Eger tapsam ol sherlerdi,
ózgerter edim túrlerdi,
Gúlistan etip jerlerdi,
Dúnya júzin izler edim/115/.
2. Dúnya-dáwlet-baqıt-baylıq.
İlmi ǵayıptan sóyleme,
Kisiniń yarın gózleme,
Miynetsiz dúnya izleme,
Jandı otqa saladursań/87/.
3. Dúnya-ómir.
Dúnya ótti, dúnya ótti,
Dáwran endi bastan ketti/143/.
4. Dúnya-jaratılıs.
Tórt nárse dúnya tórkini,
Áwel haq, insan bil bunı.
Bul dúnyanıń joqdur mini,
«Baxıt bol» dep izler edim/116/.
Joqarıda keltirilgen mısallarda «dúnya» sózi tórt túrli sinonimlik qatar dúzip turǵanlıǵın kóriwimizge boladı. Bunda «dúnya» sózi birde «jer sharı, álem, jáhán» mánisinde, birde «mal-múlk, dáwlet, baylıq» mánisinde, birde «ómirim» mánisinde kelse, birde «jaratılıs» mánisinde kelip sinonimlik qatar payda etip qosıqta sózlerdi obrazlı etip beriwde járdemin tiygizip tur. Shayır kópshilik jaǵdayda shıǵarmanıń ulıwma mazmunınan hám kontekstlik talaptan kelip shıǵıp semantikalıq jaqtan bir-birinen uzaq sózlerden de sinonimlerdi payda ete alǵan. Áne, usı usıl menen sinonimlik múmkinshiliklerdi bayıtqanın kóremiz. Mısalı:
Adamǵa miyrimsiz jálladlar, jawlar,
Xalıqtı jılatqan atalıq-xanlar,
Basqa awır qayǵı salǵan zalımlar,
óózlerime shayan-jılan kórindi/60/.
Bul mısaldaǵı «jállad», «jaw», «atalıq», «xan», «zalım» sózleri ulıwma jıynalıp bir máni ańlatıp sinonimlik qatardı dúze alǵan. Berdaqtıń sheberligi de sonda bul sózlerdi ulıwma bir mániniń átirapına jámlep kontekstte olardı mániles sózler sıpatında qollanǵan, shayırdıń shıǵarmalarında bunday jeke stillik sinonimler jiyi ushırasıp otıradı.
Túrgelip erteden, jumısqa shıǵıp,
Qolıńdı qabartıp, belińdi búgip,
Dizeńdi sızlatıp, miynetin shegip,
Jegen bir zaǵarań paldan tatlıraq/84/.
Joqarıdaǵı mısallardaǵı «túrgelip», «shıǵıp», «qabartıp», «búgip», «sızlatıp», «shegip» feyil sózlerin dara halında bir sinonimlik qatarǵa kirgiziwge bolmaydı. Olardıń mánileri ózgeshe. Al joqarıdaǵı tórtlikte shayır sheberlik penen bul feyil sózlerdi bir mániniń átirapına jámlep kontekstlik sinonimdi payda etken.
Shayırdıń dóretpeleri tilinde jumsalǵan sinonim sózler qatarlasıp, dizbeklesip qollanıw arqalı ulıwmalastırıw-shılıq, jámlestiriwshilik máni ańlatıp, onıń quramına kiretuǵın sózlerdiń dara turǵandaǵı mánilerinen ózgeshe máni reńlerine iye bolǵanlıǵın kóremiz:
Jónsiz qırıq kún qayǵı-uwayım shekkennen,
Den sawlıqta bir kún shadlıq jaqsıraq/82/,
Adam balasında bolsın ar-namıs,
Eń kemi júz bolsın kóz kórgen tanıs/83/,
El-jurtıń bir bolıp áyleńiz sayran,
Tuwılǵan jer ushın húrmet jaqsıraq/83/.
Joqarıda keltirilgen mısallarda eki sinonim sózdi qatar qollanıw arqalı shayır óz pikirin burınǵıdanda ótkirlestire túsedi. Sonday-aq, shayırdıń dóretpelerinde sinonim sózlerdi qollanıwdaǵı jáne bir ózgeshelik idiomalıq hám frazeologiyalıq sóz dizbeklerinen jay sózlerdiń sinonimlik sıńarın payda etip, onı sheberlik penen óz ornında qollanıwı bolıp tabıladı. İdiomalıq hám frazeologiyalıq sinonimlerdiń ayrıqshalıǵı jay sózlerge qaraǵanda oǵada ótkir seziledi. Mısalı, «ashıwlanıp» dewdiń ornına «qabaq úyip», «uwayımǵa berilip» dewdiń ornına «qabırǵańdı qayǵı sógip» degen idiomalıq sinonimler menen ótkirlestirip bergenin kóremiz:
Qaynaǵaǵa basıńdı iyip,
Qayǵı menen qabaq úyip/50/,
Qabırǵańdı qayǵı sógip,
Árman menen tursań kelin/50/.
Bunday idiomalıq sinonimlerdiń shayırdıń qosıqlarında kóplep jumsalıwı olardıń obrazlılıǵınan derek berip, qosıqtıń tásirliligin kúsheytkenin kóremiz.
Berdaq óz shıǵarmalarında frazeologiyalıq sinonimlerden de sheberlik penen paydalana bildi. Onıń «Qálen usta» qosıǵında Qálendi «sheber usta» demey, onıń frazeologiyalıq sinonimi menen almastırıp «Tal aǵashtan túyme soqqan» dep beredi:
Tal aǵashtan túyme soqqan,
Hóneri hámmege jaqqan,
Sákkiz teńgemizdi qaqqan,
Bir qapıǵa Qálen usta/103/.
Bul mısaldaǵı «tal aǵashtan túyme soqqan» degen frazeologiyalıq sinonim «sheber usta» degen sózge salıstırǵanda anaǵurlım ótkir hám kórkemligi joqarı. Qullası, shayırdıń shıǵarmaları tilinde ushırasatuǵın sinonim sózler qaraqalpaq tili sózlik quramınıń baylıǵınan derek beriw menen birge, shayır tárepinen júdá sheberlik penen pikirdi kórkemlep tásirli etip jetkeriwde óz ornında jumsalǵanın kóremiz. Ol óz qosıqlarında kontekstlik sinonimlerdi dóretip, sózlerdiń mánilik jaqtan bayıwına óziniń salmaqlı úlesin qosqanın kóremiz.