I-bob. Muzeylarning maqsadi va uning turlari

I-BOB. Muzeylarning maqsadi va uning turlari.
1.1. Muzeylarning maqsadi va vazifalari.
Muzey (yunoncha: μουσεῖον — „muzalarga bagʻishlangan joy“) — tarixiy, moddiy va maʼnaviy yodgorliklarni toʻplash, saqlash, oʻrganish va targʻib qilish ishlarini amalga oshiruvchi ilmiy, ilmiy-maʼrifiy muassasa. Muzey xazinasida, asosan, moddiy va tasviriy narsalar, shuningdek, sanʼat asarlari jamlanadi, shu bilan birga yozma manbalar (qadimdan hozirgi davrgacha boʻlgan tarixiy qimmatga ega qoʻlyozmalar, bosma hujjatlar, kitoblar) saqlanadi.Taʼlim-tarbiya va ilmiy vazifalarga ega boʻlgan muzey tizimi taraqqiyotiga obyektiv ehtiyojlar ortib bormoqda. AQSH, Italiya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Rossiya va boshqa mamlakatlar eng taraqqiy etgan muzey tizimiga ega.Muzeyning xalqaro maydonga chiqishi bilan ularning taʼsir doirasi kengayib bormoqda. Bunda koʻrgazmalar ayirboshlash birinchi oʻrinda turadi. Muzey jahonning turli mamlakatlariga oʻz xazinalarini yuboradi, ayni paytda chet mamlakatlarning koʻrgazmalarini oʻzlarida qabul qiladi va koʻrgazma hamda muzeyda namoyish etadi.¹ Muzey xalqaro madaniy alokalarni kengaytirishga yordam bermoqda, milliy madaniyatlarning oʻzaro boyishi va xalqlar oʻrtasida hamfikrlikni rivojlantirishga katta hissa qoʻshmoqda. Jahon muzeyi xalqaro tashkilotga birlashgan, UNESCO tarkibida „Muzeylar xalqaro kengashi“ (ICOM) mavjud, uning tarkibiga milliy muzeyning qoʻmitalari kirgan. Siyosiy, ilmiy,madaniy, iqtisodiy ehtiyojlarni qondiruvchi muzeyning paydo boʻlish tarixi uzoq qadimga borib taqaladi. Muzeyning oʻtmishdoshlari tabiat va ijtimoiy hayotdan olingan asl buyumlarni xoʻjalik maqsadlarida va moddiy boylik sifatida emas, balki memorial guvohnoma va estetik qimmatli asl narsalar sifatida saqlana boshlagan davrda yuzaga kelgan. Kritdagi Knos saroy xazinasi (miloddan avvalgi 16-asr), Vanlar saroyi va ink kohinlarining arxivi (miloddan avvalgi 13—12-asrlar, Xitoy), Nineviya saroy kutubxonasi (miloddan avvalgi l-z..) va boshqa shular jumlasidan. Kdsimdan ibodatxona, keyinroq xususiy toʻplamlarda (miloddan
avvalgi 3-asrdan) asosan sanʼat asarlari jamlangan (Varres, Sulla galereyalari, Serviliy, Krase, Lukull, Pompei, Sezar va boshqa toʻplamlari). Vizantiya sobor va monastirlarida, keyinroq Fransiya , Italiya , Germaniya va boshqa mamlakatlar soborlarida turli xil toʻplamlar saqlangan. Yevropada ilmiy vazifalar yuklatilgan muzeyning paydo boʻlishi buyuk geografik kashfiyotlar, amalga oshayotgan davr — Uygʻonish davriga toʻgʻri keladi;² bu davrda xayvonot va oʻsimlik dunyosi namunalari, minerallar, geodeziya va astronomiya asboblari, etnografik ahamiyatga ega narsalar jamlangan; tabiiy, ilmiy, etnografiya va tarixiybadiiy noyob narsalar jamlangan saroy toʻplamlari (kunstkameralar, myunskabinetlar va boshqa) shuxrat krzongan. Dastlab muzey va ular haqidagi dastlabki tavsiflar, shuningdek, muzeyshunoslik haqidagi nazariy asarlar ham shu davrda paydo boʻldi. Florensiya (L. Medichi, 15-asr),Rim (Vatikan muzeyi, 16-asr), Drezden (Avgust Saksonskiy, 16-asr) va boshqa joylardagi antik davr yodgorliklari toʻplamlari shu davrga mansub. 17—18-asrlarda keyinchalik koʻplari davlat milliyb muzey negizini tashkil qilgan xususiy toʻplamlar (tarixiy, arxeologik, tabiatshunoslik, sanʼatshunoslik) shakllandi.Muzeylarning asosiy faoliyati asosan katta ilmiy tadqiqiy va tarbiyaviy ishlarni olib boradi: toʻplamlarni butlaydi va oʻrganadi,ilmiy hujjatlarni tayyorlaydi, muzey ashyolarini saqlash va taʼmirlash tartibini yaratadi,monografiya, katalog, yoʻl-koʻrsatkichlar nashr etadi; zamonaviy muzeyshunoslik ishlab chiqqan ilmiy usul va metodologiya asosida ekspozitsiyalarda ilmiy tashviqotlar olib boradi. Tomoshabinlar bilan ishlashning eng muhim shakli ekskursiyadir.
Muzeylar tarixiy yodgorliklarni asrovchi,saqlovchi,o’rganuvchi va xalqga nomoyish qiluvchi muassasadir.muzeylar kishilarning o’zlari uchin qadirli va yodgorlik bo’lib qoladigan buyumlarni to’plab ularni kelgusi avlodlarga qoldirish ehtiyoji natijasida payo bo’lgan.muzeylarning turlari juda ko’p.Tarixga adabiyot va san’at texnikaga,tibbiyotga,hayvonot olamiga harbiy qurol yarog’ kabilarga oid muzeylar mavjuddir. Yevropada ko’plab muzeylarning tashkil etish XIV-XVII asrlarga to’g’ri keladi. Jahon davlatlarining muzeylari xalqaro tashkilotiga asos solindi.U xalqaro YUNESKO tarkibidagi Muzeylar xalqaro kengashi dep aytiladi.Undan tashqari ³Qonunlari Xalqaro muzeylar kengashi (ICOM) 1970 yilda qabul qilingan bo'lib, muzeyni "moddiy va nomoddiy merosni saqlaydigan, tadqiq qiladigan, etkazadigan va namoyish qiladigan, jamoatchilik uchun ochiq bo'lgan, jamoat xizmatida va rivojlanishida doimiy faoliyat ko'rsatadigan muassasa" deb ta'riflaydi. Ta'lim, o'qish va zavq olish uchun insoniyat va uning muhiti ".Muzeylar siyosiy va ijtimoiy masalalar bilan faol shug'ullanishini ta'minlaydigan ushbu ta'rifga o'zgartirish kiritish 2020 yilda ICOM a'zolarining jiddiy qarshiliklaridan so'ng qoldirildi.Ushbu bo'lim tomonidan 2018 yilda tuzilgan 20 ta eng ko'p tashrif buyurilgan muzeylar ro'yxati keltirilgan AECOM va Tematik ko'ngilochar uyushmasi dunyodagi eng ko'p tashrif buyuradigan diqqatga sazovor joylar haqida yillik statiskalar mavjud.London,Vashington va Kolumbiya dunyodagi eng ko'p tashrif buyurilgan 20 ta muzeydan boshqalarga qaraganda ko'proq, beshta va to'rtta muzeylardan iborat.Dastlabki muzeylar badavlat shaxslar, oilalar yoki san'at muassasalari va noyob yoki qiziquvchan tabiat ob'ektlari va asarlar. Ular ko'pincha hayratomuz xonalarda yoki xonalarda namoyish etilardi qiziquvchanlik kabinetlari. Ma'lum bo'lgan eng qadimgi muzeylardan biri Ennigaldi-Nanna muzeyi, oxirida malika Ennigaldi tomonidan qurilgan Neo-Bobil imperiyasi. Sayt v. Miloddan avvalgi 530 yilda va undan oldingi asarlar mavjud edi Mesopotamiya tsivilizatsiyalari. Ta'kidlash joizki, ushbu joydan uchta tilda yozilgan gil tambur yorlig'i topilgan bo'lib, unda muzey ashyolarining tarixi va topilishi haqida ma'lumot berilgan⁴. Ushbu muzeylarga jamoatchilikning tashrifi ko'pincha "obro'li" kishilar uchun, ayniqsa, shaxsiy badiiy to'plamlarda bo'lishi mumkin edi, ammo egasi va uning xodimlarining xohishiga ko'ra. Ushbu davrda elita odamlarining elita dunyosida yuqori ijtimoiy mavqega ega bo'lishining bir usuli bu qiziq narsalarning yig'uvchisi bo'lish va ularni namoyish qilish edi. Ushbu kollektsiyalardagi ko'plab narsalar yangi kashfiyotlar edi va bu kollektsionerlar yoki tabiatshunoslar, chunki bu odamlarning aksariyati tabiatshunoslikka qiziqishgan, ularni olishga intilishgan. O'zlarining kollektsiyalarini muzeyga va ko'rgazmaga qo'yib, ular nafaqat hayoliy topilmalarini namoyish etishlari kerak, balki muzeydan "qadimiy matnlarni keng tarqatish, sayohat va sayohatlarni ko'paytirishga imkon beradigan materiallarning empirik portlashini saralash va boshqarish" usuli sifatida ham foydalanishdi. kashfiyotlar va aloqalar va almashinuvning yanada tizimli shakllari paydo bo'ldi "⁵.Ushbu tabiatshunoslar va kollektorlardan biri edi Ulisse Aldrovandi, ularning kollektsion siyosati, ular haqidagi shuncha ob'ekt va faktlarni to'plash tabiatan "entsiklopedik" bo'lib, Rim faylasufi va tabiatshunosi Plinini eslatadi⁶. Maqsad iloji boricha ko'proq bilimlarni iste'mol qilish va to'plash, yig'ilgan va bilgan narsalarini ushbu displeylarga joylashtirish edi. Vaqt o'tishi bilan muzey falsafasi o'zgaradi va Aldrovandi va uning hamkasblari tomonidan shu qadar zavqlanadigan ma'lumotlarning entsiklopedik tabiati hamda "ushbu bilimlarni o'z ichiga olgan muzeylar" bekor qilinadi. 18-asr olimlari Ma'rifat davri o'zlarining muzey haqidagi g'oyalarini ustun deb bildilar va tabiiy tarix muzeylarini Aldrovandi uslubidan keyin har qanday tartibda namoyish etish o'rniga "tashkil etish va taksonomiya" ga asosladilar.Dunyodagi eng qadimgi jamoat muzeylari ochilgan bo'lsa Italiya davomida Uyg'onish davri, dunyodagi ushbu muhim muzeylarning aksariyati XVIII asrda ochilgan. Muzeylarning xalqaro hamkori YuNESKO va Blue Shield International 1954 yildan boshlab madaniy boyliklarni himoya qilish to'g'risidagi Gaaga konvensiyasiga va 1999 yildagi 2-protokoliga muvofiq huquqiy sabablarga ko'ra muzeylar va mahalliy Blue Shield tashkilotlari o'rtasida ko'plab xalqaro hamkorlik mavjud.Blue Shield muzeylarni va madaniy boyliklarni qurolli to'qnashuvda himoya qilish bo'yicha 2011 yilda Misr va Liviyada, 2013 yilda Suriyada va 2014 yilda Mali va Iroqda bo'lib o'tgan keng qamrovli missiyalarni amalga oshirdi. Ushbu operatsiyalar davomida, ayniqsa, kollektsiyani talon-taroj qilishning oldini olish kerak⁷.Muzeylarning dizayni tarix davomida rivojlanib kelgan. Ammo muzeyni rejalashtirish muzeyning haqiqiy vazifasini rejalashtirish bilan birga muzey kollektsiyasi joylashadigan joyni rejalashtirishni o'z ichiga oladi.