I bob. Talim soxasida psixologik xizmatni tashkil etishning tamoyillari va strukturasi

2.2. PSIXOLOGIYANING MAKTABGACHA TARBIYA MUASSASALARIDAGI O ‘RNI VA VAZIFASI
Maktabgacha tarbiya muassasalarining tarbiyachilari psixolog yordamiga muhtojmi? So’ngi yillarda maktabgacha tarbiya muassasalarimizda psixologik xizmat ommalashib bormoqda. Ayni vaqtda maktabgacha maxsus tarbiya muassasalaridagina emas, balki oddiy tum an bolalar bog‘chalarida ham amaliy psixologlar faoliyat ko‘rsatmoqdalar. Yurtboshimizning tashabbusi bilan ishlab chiqilgan «S oglom avlod Davlat dasturi» da 1 yoshdan 6 yoshgacha boigan bolalarning salomatligini mustahkamlash, tarbiyasini to 'g ii tashkil qilish masalasiga ko‘proq ahamiyat berish zarurligining ta'kidlanishi m aktabgacha tarbiya muassasalarida psixologning o krni va rolini oshiradi. Zero, salomatlik tushunchasi nafaqat jismoniy, balki ayni bir vaqtda ruhiy salomatlik birligini anglatadi. Prezidentimiz I.A. Karimov ta'kidlaganlaridek, «Soglom avlod deganda shaxsan men, eng avvalo, soglom naslni, nafaqat jismonan baquvvat, shu bilan birga ruhi, fikri s o g \ im o n - e ’tiqodi butun, bilimi, m a'naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar aviodni tushunaman». Yaqin-yaqinlargacha bog'cha psixologi o ‘ziga xos noyob hodisalardan biri edi.
Psixologning bir turdagi muassasalardagi vazifa va faoliyat yo‘nalishi aniq ko'rsatilmagan edi. Eng muhimi, psixologlarning o'zi uchun ham bu tarmoqda qanday hodisa va muammolarga duch kelish mumkinligini aniq tasavvur etishga qiynalar edilar. Shuning uchun, hatto ularning o'zlarida ham «Olzi psixologga zarurat bormikan?» degan gumon paydo bolardi. Hozir ham ayrim bog'cha psixologlari muassasada o ‘z o'rinlarini topolmay qiynalayaptilar. Shuning uchun ular bog'chadagi 24 o'z faoliyatlarining dastlabki bosqichini odatda metodikalar orqali bolalarni tashxis qilishdan boshlaydilar. Shubhasiz, bu juda samarali faoliyat yo'nalishi. Bunda bolalarning umumiy rivojlanish darajasi aniqlanadi va mavjud m uam m olar ko'zga tashlana boshlaydi. Biroq tashxis va uning natijalarini qayta ishlash ancha ko'p vaqt talab qilingani uchun bolalarning muammolari bilan shug'ullanishga vaqt deyarli qolmaydi. Shuning uchun mutaxassislar maktabgacha tarbiya muassasalarida faoliyat ko'rsatayotgan psixologlarga ishni dastlab unga yordam so'rab murojaat qilgan ota-ona va tarbiyachilarning murojaat ini o'rganishdan boshlashni tavsiya etadilar. Maktabgacha yoshdagi bolalar ota-onalari va tarbiyachilarining psixologga qiladigan murojaatlari uning mazmuni va xarakteri xususida risolamizning navbatdagi bo'limida batafsil to'xtalamiz. Ishonamiz, ushbu murojaatlarni o'rganib, ularga o'z vaqtida javob berishi bilan psixologlar o'zini qanchalik kerakligini isbotlay oladilar. Ota-onalar va tarbiyachilarning psixologga murojaati So'nggi villarda mutaxassislar shunday fikrdaki, otaonalarning psixologga qiladigan murojaati biroz o'zgarib, aniqroq xarakter kasb etdi.
Oxirgi paytlarda ota-onalarning amaliy psixolog yordamiga bo'lgan qiziqishi ancha ortdi. Psixologning oldiga maslahat uchun keladigan ota-onalar sonining ortishi buni isbotlab turibdi. Ehtimol, ota-onalar sekin-asta bola xulqatvoridagi ko'p narsalarga o'zlari sababchi ekanliklarini tushuna boshlaganliklari tufayli ularda psixologik xizmatga bo'lgan qiziqish ortib bormoqda. Balki psixologik xizmatning xalq ta'lim tizimida ommalashishi va ilmiy ommabop adabiyotlarning ko'payib borayotgani ularni o'z farzandiga boshqacharoq qarashga majbur qilayotgandir? Xullas, aytish mumkinki, psixologning yordamiga bo'lgan ongli ehtiyoj astasekin boisa ham o'sib bormoqda. M aktabgacha tarbiya m uassasalarining psixologlari amalivotida asosan ota-onalarning quyidagi bir necha guruhdagi murojaati uchraydi:
1. Birinchi guruh murojaatlari «muammoli murojaat» emas. Ular bilish xarakteriga ega. Ota-ona bolaning psixik rivojlanishini nazorat qilish kerakligini tushunib, psixologga farzandlarining psixik va a'qliy rivojlanish darajasini aniqlab berish iltimosi bilan murojaat qiladilar. Bunday murojaatlarning ko'payishiga shubhasiz, birinchidan, so'nggi yillarda respublikamizda maktabgacha yoshdagi bolalar muammolariga, umuman bolalarning salomatligiga alohida e ’tibor bilan qaralayotgani; ikkinchidan, maktabgacha yoshdagi bolalikning inson shaxsi shakllanishi va aqliy rivojlanishidagi ahamiyati haqidagi ilmiy ommabop kitoblar, gazeta-jurnallar maqolalari, maxsus ko‘rsatuvlarning kobpavib borayotganligi sababdir. Ota -onalar ko’pincha psixologdan bola n o rm al rivojlanayotganligini bilish uchun keladilar. Shuning uchun ular psixologning ta ’kidlarini, maslahatlarini odatda e ’tibordan chetda qoldiradilar. Ota-onalarning o bz bolalari psixik rivojlanish darajasini aniqlashga b o ‘lgan ishtiyoqi ortishining yana bir sababi ta ’lim tizimining murakkablashishi, turli o'quv rnuassasalari — litseylar, gimnaziyalarning paydo boMishidir. T a ’lim tizim idagi o 'zgarishlar ta’sirida ko‘plab ota -onalar farzandlarini ta ’limga ancha erta tayyorlab borish kerakligini anglay boshladilar. Shu tufayli b o lsa kerak, bolani 6 yoshdan maktabga berish muammosi bilan murojaat qiluvchi ota-onalar ancha ortdi. Psixologning bola 6 yoshdan maktabga borishi uchun uning qaysi bilish jarayonlarini rivojlantirish kerakligi haqida bergan maslahat va ko'rsatmalari ota-onalar tom onidan ancha katta e’tibor bilan qabul qilinmoqda.
2. Ikkinchi guruh murojaatlari bolalarning qobiliyatlarini aniqlab berish yuzasidan boiadigan iltimoslaridan iborat. Xilma-xil qiziqarli to'garaklar (musiqa, rasm chizish, ingliz tili va h.k)ning mavjudligi, buning ustiga ba’zi adabiyotlarda bolalarning qobiliyatlari 3 — 4 voshdayoq malum boladi, degan malumotlar ota-onalarni psixolog huzuriga yetaklamoqda. Psixologning vazifasi bolani bu yoshda biror sohaga masalan, musiqa yoki m atematikaga majburan intensiv o ’qitishning salbiv oqibatlarini tushuntirib, bola uchun ayni damda har 26 tomonlama rivojlanish muhimligini ota-ona ongiga yetkaza bilishga qaratilishi kerak. Biroq ayni vaqtda psixolog maktabgacha tarbiya muassasasida biror faoliyatga layoqati — qobiliyat nishonalari unib chiqayotgan bolalarni aniqlashga, ularning rivojlanishini kuzatishga, maxsus dastur asosida individual ish olib borishga o 'z e ’tiborini qaratishi lozim.
3. Uchinchi guruh murojaatlariga bola xulqidagi salbiy xislatlar tufayli paydo boigan xavotirlar kiradi. Bunda otaonalar asosan bolalarning tajavuzkorligi, tortinchoqligi, xayolparastligi, his-hayajonga beqarorligi, asabiylashuvchanligi yuzasidan murojaat qiladilar. Bir narsa kishini tashvishga soladiki, bunday murojaatlar soni tobora ortib bormoqda. Bolalar xulqidagi oglshishlar asosida yotgan sabablarni psixologlar 3 turkumga ajratadilar:
a) ota-onalarning bola ruhiy rivojlanish qonuniyatlarini bilmasligi. Rivojlanish qonuniyatlarini bilmaslik oqibatida otaonalar bolalarga ularning yoshiga mos bolm agan talablarni q o ‘yadilar, «beboshlik» davrlaridagi xususiyatlarni esa xulqatvordagi oglshish deb baholaydilar. Bunday holda psixolog bola ruhiy rivojlanish xususiyatlarini yotigl bilan ota-onalarga tushuntirib qo‘yishi, ularga bola bilan b o ig an muloqot uslubini o'zgartirish, unga qo'yayotgan talablarga e ’tiborliroq bolishini tavsiya etishi lozim boiadi;
b) bola xulq-atvoridagi o g lshishlarga asab buzilishlarning ham ta'siri. Ular nevrozlar, psixosomatik kasalliklar, ruhiy rivojlanishda orqada qolish asoratlari boiishi mumkin. Bu holda psixolog qolidan kelgan yordamini ko^rsatib, mutaxassis-psixonevrolog, nevropatolog, psixiatrga murojaat qilishni maslahat berishi kerak;
d) bolaning xulq-atvoridagi oglshishlariga no to kg‘ri oilaviy tarbiya sabab boiishi ham mumkin. Haddan tashqari kokp erkalatish, qo'rqitish, o g lr jismoniy jazolar, befarqlik kabi ota-onalarning tarbiya bobidagi xatolari bola xulqidagi normadan chetga chiqishning sababiga aylanishi mumkin. Bunday holda bir marotaba beriladigan maslahat bilan chegaralanib bolm aydi. Ota-onalar bilan muntazam tushuntirish ishlari olib borishga to'g'ri keladi. Shunisi ayanchliki, noto‘g'ri tarbiya oqibatlari haqida so'nggi paytlarda qancha kolp gapirilsa, tarbiyasida jiddiy kamchiliklarga yo’lga qo'yilgan bolalar soni shunchalik ko'payib bormoqda. Shu tufayli profilaktika maqsadida maktabgacha tarbiya muassasa psixologi ota-onalar bilan olib boriladigan targibot tashviqot ishlarini yaxshi yo'lga qo‘yishi kerak. Bu borada o'ziga xos «Ota-onalar klubi»ni tashkil etish ham maqsadga muvofiqdir. Tarbiyachilar ham psixologga nisbatan kamroq bolsa-da murojaat qiladilar. Ularning murojaati aniq xarakter kasb etadi. Ko'pchilik tarbiyachilarni asosan tajavuzkor yoki yomon o'zlashtiruvchi bolalar tashvishga soladi, chunki har ikki toifadagi bolalar bog'chadagi tarbivaviv jarayonni qiyinlashtiradilar.
XULOSA

O‘qituvchining kasbiy xususiyatlari borasida to‘xtalganda shuni ta'kidlash lozimki, u eng avvalo o‘z kasbining jonkuyari, uni dildan sevadigan, o‘z ishiga ijodiy va ilmiy yondoshadigan shaxs bo‘lmog‘i ta'lab etiladi. Bu shaxsda yangi bilimlar va ilg‘or tajribalariga chanqoqlik, muhimi unda tashkilotchilik, kuzatuvchanlik, qat'iylik va insoniylik xususiyatlari yaqqol sezilib tursin. O‘qituvchi talim muassasalarida psixologik xizmat maxsus bilim va malakalar bilan qurollanmasdan turib muallimlikni bajara olmaydi yoki o‘quvchi yoshlarga tabiat go‘zalligini, ona Vatanimizning tarixini, milliy merosimizning tarixini ta'riflab bera olmaydi, hamda o‘z kasbiga qiziqtira olmaydi.

Talaba yoshlar ta'lim jarayonida O‘zbekiston xududidagi talim muassasalarida psixologik xizmat taraqqiyot tarixiy bosqichlari bilan uzviy bog‘liqligi bosqichma - bosqich rivojlanib, mukammallashib kelayotgan metodika fanining, zamonaviy o‘qituvchi kadrlar tayyorlashda tarbiyaviy mohiyati yuksak ekanligi haqida bilishlari uchun avvalo o‘zimizda rivojlangan tasviriy san'at turlari va tarixi haqida chuqur bilimga ega bo‘lishi talab etiladi.
Bugungi talaba, bo‘lajak pedagog, o‘zbek xalqining hamda o‘tmishi bor bo‘lgan Markaziy Osiyo xalqlarning talim muassasalarida psixologik xizmat borasidagi noyob namunalarini o‘zlashtirgan bo‘lishi va to‘laligicha o‘quvchi yoshlarga ulashmog‘i ayni davr tasviriy san’at sohasiga oid qator mutaxasisliklar bo’lib, ular: tasviriy san`at o`qituvchisi amaliy san’at, dizayn, rang tasvir, rassom, haykaltarosh talabidir.
Shunga muvofiq maxsus tadqiqotlar shuni tasdiqlayaptiki, faoliyatni muvaffaqiyatli tashkil etish uchun individual xususiyatlar, ayniqsa, har bir shaxs temperamenti hamda individual uslubiga ham bog`liq. Ayniqsa, mehnat va o`quv faoliyati jarayonida ushbu holatni kuzatish, tahlil qilish va rivojlantirish bilan bog`liq usullar majmuasining ishlab chiqilishi psixologik xizmatning muhim vazifasi ekanligidan dalolatdir