I bob. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida turkistonda ijtimoiy-pedagogik jarayon va jadidchilik

Rossiyada chop etilgan jurrofiyaga oid qo’llanmalarni o’rganib chikadi. Buning natijasi ularox ulkaning o’ziga xos sharoitiga mos keluvchi ya iy risola yaratishni maqsad qiladi. 1908 yilda uning «Er yuzi» risolasi Tosh­kentda nashr kilinadi. Bu risola tez orada yangi usul maktab­larining qo’llanmasiga aylanadi.

Munavvar Qori odatda har bir yaratgan daryoligini nashr xilgandan keyin o’qituvchilar va turli kishilar bildirgan fikr­larni inobatga olib, qayta nashr qilgan.»Er yuzi» risola ham 1915 yilda ikkinchi marta danyo yuzini kuradi. Muallifning bu qo’llanmasi o’z davrida 3-va 4-sinflarda, ikki o’quv yili davomida asosiy darslik sifatida o’qitilgan. Eng muximi bu risola Turkiston ziyolilari, muallimlari tomonidan o’z davrining asosiy jug’rofiy qo’llanmasi sifatida kabul kilingan. xatto 1929 yilgacha ham asosiy qo’llanma bo’lib kelgan. Risola 1917 yilda 3 marta nashr kilingan. Biz bu risolaning 3-nashridan foyda- landik. Ushbu risola 72 saxifadan iborat. Yerning shakli va harakati. umumiy jug’rofiy masalalar. kit’a va mamlakatlar, Rossiya va Turkiston jug’rofiyasi xaqida gi ma’lumotlar risoladan joy olgan. Darslikda jug’rofiy ilmning maktab va madrasalarda o’qitilishining ahamiyati yoritib beriladi, uni o’rganish keng targ’ib etiladi,

Munavvar Qori Abdurashidxonovning «Er yuzi» risolasi xozir­gi davrda ham ahamiyatini yuxotmagan. CHunki unitilgan bir xancha jug’rofiy atama va nomlar undan joy olgan. Respublikamizda Davlat tili xakidagi Qonunning joriy .etilishi munosabati bilan noxak ravishda unitilgan jug’rofiy atama va nomlarni qayta tiklash dolzarb masalalardan xisoblanadi. Bu jug’rofiy atama va nomlarni yuzaga chikarish,yangilarini esa yaratishda o’zbek tilining ichki imkoniyatlaridan, an’anaviy atama va nom- lardan foydalanishimiz lozim. Munavvar Qorining «Er yuzi» ki­tobida atama va nomlar sof milliy tilimizga mos keladi. Quyida «Er yuzi» kitobida qo’llanilgan, shu bilan bir qatorda, 1937-1990 yillarda ovrupalashgan va Davlat tili xakidagi Qonundan sunggi ayrim jug’rofiy atamalar jadval asosida misol tariqasida keltiriladi:

“Er yuzi»kitobidagi 1937-1990 yillar-Davlat tili xakidagi atamalardagi ovrupalashgan Jug’rofiy nomlarni ishlatida Munavvar Qori Abdurashidxonov ularning mazmuni va kelib chikishi, jug’rofiy o’rni. o’z joyida atalishi va o’zbek tilining xususiyatlarini zukkolik bilan urga- nib chiqqan.

«Er yuzi»risolasida 88 ta sarlavxa ostida turli xil atama va joy nomalari berilgan. Jumladan, jug’rofiy kurfaz, harita, ufx, jadval, daraja atamalari bugungi kunda ham «Er yuzi» risolasida keltirilganidek qo’llanilmokda, «Bangol kurfa- zi»,»CHin mamlakati»,»O’rta Amriko»,»Andalus» va boshqa juda kuplab joy nomlari ham maqsadga muvofik qo’llangan. CHunonchi «Bangol kurfazi» xind ummonining shimolida joylashgan Bangol viloyati nomidan olingan. Inglizlar uni o’z tillariga moslab «Bengal» deb atagan. Bu nom rus tili orkali bizga ham «Ben- gal» shaklida buzilib kirib kelgan. Aslida uni Munavvar Qori risolasidagi kabi Bangol tariqasida qo’llash lozim. Risolada Markaziy Amerika «O’rta Amriko» deb ataladi. CHunki Markaziy Amerika jug’rofiy joylushuviga kura SHimoliy Amerika bilan Ja- nubiy Amerika o’rtasidadir, SHu bois muallif uni «O’rta Amriko» deb atagan,

Munavvar Qori Abdurashidxon o’g’lining ushbu darsligi xaqida fikr yuritar ekanmiz, uning dunyo okeanlari xaqida gi fikrlari ayniksa dikkatga sazovordir. Dasrlikda dunyo okean­lari 5 ga bulinadi; Baxri Muxiti Kabr, Baxri muxiti Atlosi, Baxri muxiti Xindiy, Baxri muxiti SHimoliy, Baxri muxiti Janubiy, Baxri muxiti SHimoliy bilan Baxri Janubiy doimo Muz bilan koplanib to’rgani uchun muallif uni «baxri munjamid», ya’ni «Muz dengizi» deb atadi.

Professor M.Mirabdullaev ushbu okeanlarning keyingi buli- nishi va nomlanishi to’g’risida quyidagi fikrlarni bildiradi.

«Bizda 1935 yilgacha Dars okeani uch kismga: Tinch okeani, Atlantika okeani va Xind okeaniga bulingan. Ilgari Atlantika okeani tarkibidagi «SHimoliy Muz dengizi» 1925 yildan boshlab «SHimoliy ,muz okeani» (ya’ni turtinchi okean)deb tan olingan. 1960 yillardan boshlab xorijiy mamlakatlarda Dars okeani besh- ga bulina boshladi. Munavvar Qori Abdurashidxonov o’g’lining 1915 yildagi Dars okeani xakidagi fikrlari xozirgi paytdagi xorijiy mamlakat jug’rofiyunlarining dunyo okeanlari xakidagi fikrlariga mos kelmokda. Biz ham bundan buen ularni beshga bo’lib, har birini alohida o’rganishimiz maqsadga muvofikdir».

Xullas,»Er yuzi» risolasi maxsus Tadqiqot talab qiladigan madaniy merosimiz namunalaridandir.

Munavvar Qori Abdurashidxonovning «Xavoyiji diniya»kitobi 1908 yilda yozilgan bo’lib, ilk nashr ettirgan asarlaridan bi- ridir. Bu kitob asosan bo’lim-bo’lim shaklida, turli vaqtlarda nashr kilingan bo’lib, 1909 yil nashri barcha kismlarini kamrab olgan. SHuni kuvonch bilan aytish kerakki, mustaqillik davrida taraqqiyparvar Munavvar Qori ijodidan ilk namuna sifatida ushbu risola qayta nashrqilindi. Risolani arab imlosidan xozirgi yozuvga ugiruvchi va nashrga tayyorlovchi Nusratulla Qori o’g’li Ubaydulladir. Bu kitob Toshkentda 1993 yilda nashrdan chikdi. Ushbu risola kimlar uchun muljallanganligi xakida mual­lif quyidagicha yozadi: «Ibtidoiy (boshlang’ich)maktablar birinchi va ikkinchi sinf shogirdlariga e’tikod va taxorat masalalarini urgatmok uchun Akoid, muxtasarul Vikoya va Kuduriy kabi mashxurva mu’tabar asarlardan iktibos etilib, tarjima va tartib etilmish bir risoladur».

1919 yil 4 nashrining varagida esa quyidagi so’zlar kayd etilganligini ham nashrga tayyorlovchi yangi nashr so’z boshida keltiradi: «Ibtidoiy maktablarning uchinchi va turtinchi sinf shogirdlari uchun namoz, ruza, zakot va xaj amallariga taal- luxli masoili zaruriyatni Muxtasarul Kuduriy, Muxtasarul Vixoya, SHarxi Vixoya va shularga uxshash mashxur va mu’tabar asar­lardan intixob etilib, ochix Turkiston turkiysida tartib va taxrir ulindi».

Muallif,demak,avvalgi nashrlarni boshlang’ich maktablarning birinchi va ikkinchi sinflariga muljallagan bo’lsa, keyingi nashrlarni 3-va 4-sinf o’quv chilariga diniy xoidalardan sabox o’rganuvchi xullanma sifatida tayyorlaydi.

Ushbu kitob 89 saxifadan iborat,Risola insonlarni pokiza- likka, insofli, vijdonli, mehr-oxibatli bo’lishiga. yaxshi ish- larni amalga oshirish va yemonlaridan har doim saxlanib yurishga da’vat etadi. U 6 bo’limdan iborat bo’lib: «Musulmonlik», «SHariati islomiya «Nomozlar», «Ruza», «Zakot», «Xajning shartlari».

Birinchi bo’lim savol-javob asosida tuzilgan. Ilk sar­lavxa «Musulmonlik» deb nomlanadi. Bu savol-javobda musulmon- likning dastlabki xoidalari to’g’risida fikr yuritiladi. Unda musulmonlar uchun kerak bo’lgan eng muxim bir xususiyat alohida ta’kidlanadi, 8 qoida keltiriladi:

1. 
   SHariat buyurgan ibodatlarning barchasini qilib, qaytargan ishlarning barchasidan kaytmak.
   
2. 
   Din va dunyo uchun kerakli bo’lgan har xil ilm va har xil tillarni o’qimak va o’rganmak,
   
3. 
   Har ishni ilm, ittifok va to’g’rilik ila qilmoq.
   
4. 
   Barcha musulmonlarni o’z karindoshlari kabi do’st tutmak,
   
5. 
   0ta-onani va ulug kishilarni izzat va xurmat qilmoq,
   

6- Yoshlarga marhamat, fakirlarga shafkat, muxtojlarga inoyat (ya’ni exson, sovg’a) etmak.

7- O’z foydasidan xalq va millat foydasini yaxshi kurmak.

8. 
   Islom dinining taraqqiyoti va rivojlanishi uchun doim harakatda bo’lmak.
   

Ushbu qoidalardan ham ko’rinayaptiki, kitobning maqsadi o’quvchiga shariat qoidalari asosida din va dunyo uchun kerakli bo’lgan ilmlarni urgatishdir.

Birinchi bo’limning ikkinchi savol-javobi «Iymon» xakida boradi. Unda iymon nimaligi, uning islom dinida to’tgan o’rni alohida savol-javob bo’lib o’quvchini iymonga chaqiradi.

Kitobning 2-bo’limi shariat «islomiya» deb nomlanib, farz, harom niyat kabi turli masalalar xakida fikrlar beriladi. Ki­tobning qolgan bo’limlarida sarlavxalar ostida berilgan matn­lar islom dini qoidalarini o’rganishga karatilgan bo’lib, bu shartlar o’quv chida o’zini, dinini, kolaversa, atrof-muxitni bilishga fikr uygotishga karatilgandir.

Risolada inson tarbiyasi va e’tikodi xakida turli maslaxatlar ham berilgan. Jumladan «Muxrimlarga nodurust va durust bo’lgan amaldor» nomli sarlavxa ostidagi matnda Xajing niyat talablarini bajargan kishilarga: birov ila urushmak, sukushmak, odobsiz so’zlar so’zlashmoq bir xayvonni ov qilmoq yoki bir ovchiga dalolat qilmoq» mumkin emasligi aytiladi.

Xullas, kitobida iymon va e’tikod borasida xikmatomuz va maslaxatli fikrlar talaygina.

1918 yilgacha o’zbek tilida maxsus pedagogik matbuot yo’q edi. Metodik qo’llanmalar nashr kilinmasdi.Munavvar Qori do’stlari va shogirdi Kayum Ramazon va SHorasul Zunun bilan ham- korlikda uch bo’limdan iborat «O’zbekcha til sabokligi kitobini (1924 y) nashr ettirdi.

«O’zbekcha til sabokligi» Tuzuvchilar: Munavvar Qori Kayum Ramazon, SHorasul Zunnun.

1-chi bo’lim. 1-bosxich el maktablarining 2-sinf uchun ama­liy imlo, insho, sarf, naxvga tayyorgarlik. Turkiston Davlat ilmiy shurosi yonidagi «O’zbek bilim» xay’ati tomonidan tasdix etilishidir. O’rta Osiyo Davlat nashriyoti. 1924 yil 10000 nusxada chiharilgan».

Darslikning 1 saxifasida mualliflar xa’atining kirish so’zi berilgan:»Turkiston o’zbeklari orasida yangi usul maktab­lari ochilib, ona tili darslari o’qila boshlaganiga 24 yil tulib, 25 yilga kadam kuydi. Bu muddat ichida ona tili turrisida yozilgan va bosilgan kitoblarning barchasi yolgiz bir-biridan kuchirilgan alifbo va uxish kitoblaridangina ibo­rat bo’lib keldi. Til qoidalari turrisida bu kungacha kitob bosilganligi uchun muallimlarimiz shogirdlarga til qoidalarini usmonlicha va totarcha xoida kitoblaridan olib buzib, tuzib turli yo’l va turli usul bilan o’qitmokka majbur bo’ldilar.

Erlilarning uxish va uxitishlariga keng maydon ochgan buyuk Uktyabr o’zgarishining shu yetti yillik davrida bir kancha doimiy, adabiy darsliklarga ega bo’lgan desak ham, til qoidalari turrisida yaxshimi, yomonmi bir asar yozib yoki yozdirib maydonga chikaruvchi bulmadi.

Mana kitobsizlik orkasida maktablarimizda bu kungacha bir biridan ayirlik davom etib keldi ham muallimlarimizga eng kiyin daryo ona tili darsi, shogirdlarimizning eng oz foyda- langan bilimlaridan birisida ona tili sabokligi bo’ldi.

«O’zbek bilim « xay’ati o’qituvchi, o’quv chilarimizni bundan qiyinchiliklardan kutkarmok va til qoidalari to’g’risidagi kam- chiliklarimizni qanday bo’lsada tuldirmok maqsadi bilan uch ki- shilik bir xay’at tuzib o’zbek tili uchun bir saboklik kitobi yezmok ishini shu xay’atga topshirdi. Mana shu yo’llar bilan kelib bu ogir xizmat bizning ustimizga tutsщi.

O’zbek, tili kabi turli shahar va kishloklarda turlicha so’zlanib kelgan va bu bir qoida ostiga olinmagan bir til to’g’risida qoida yozmok uchun, tabiiy juda kup taftish va ma’lu- motlarga ega bo’lish kerakdir.

Kitobning tartibiga kelganda shuni aytamiz: Ona tilining qoidalaridan boshqa o’qish, yozish imlo va insho kismlari ham bo’lib, har biri ayrim darslik, ayrim soatlar va kuchlik mual- limlar talab qiladi. Xozirda bizda ona tili uchun kuchlik muallimlar bulmagandek, ayrim darsliklar ham yo’qdir. Mana bu xolni nazarda tutib ona tilining o’qishdan boshqa kismlarini Ham shu kitobga mumkin kadar yerlashtirmak chorasini kurdik. Zarurat tushganda o’qish kismi uchun ham yararlik she’rlar, xikoya­lar, maxol va matnlar kUshildi. Qoidani imlo sarf va naxv xismlariga ayirishdan kura aralash usulda sinflarga karab bo’lish bizga munosib kurildi. SHu sabali biz kitobni 4 bo’limga bo’lib.har bir bo’limini bir sinfga taxsis etdik. Har bo’limni o’zidan avvalgi bo’limning tamomlovchisi va kengaytiruvchisi etib olib bordik.

Ushbu 1 bo’lim 2 sinfga maxsus bo’lganligi uchun nazariy xoida va ta’riflarga hech bir kirishmasdan yolgiz ran, so’z, harf ularning turladi, yozilish yo’llari bilan shogirdlarning amaliy sur’atda tanishtirish choralari kurildi.

Atama (istilox) masalasiga kelganda el anglarlik so’z topa bilsak mumkin qadar o’zimizdan quydik. O’zimizdan topilmaganlarini boshqa turk ellaridan, ularda ham topilmaganlarini to’g’ridan-to’g’ri arabchadan olmoxga majbur bo’ldik. Bunday so’zlar uchun «bilim» xay’atining taklifi buyicha har bir bo’limning oxiriga bir necha bet lugat ilova xilindi.

- Qisqasi: biz «bilim « xay’ati tomonidan ustimizga yuklangan vazifani o’z tajriba va iktidorligimizga yarasha ado etdik. Bunga xolisona , bir kuz bilan boqib tabiiy bo’lgan kamchiliklarni tuldirish yo’lida yerdam va tankidlarni butun yozuvchi o’qituvchi o’rtoqlarimizdan xolisona iltimos xilamiz.

«Til sabokligi» tuzuvchi komissiya 1924 yil 20 sentyarь». Darslik 1 ran,2 ikki so’zli gaplar, 3 so’zli gaplar, 4 so’zli gaplar, 4 dan ortik so’zli gaplar , tekshirish uchun mi­sollar. 10. 2 harfli so’zlar, I. 3 harfli so’zlar. 12. 4 harfli so’zlar, 13. 5 harfli so’zlar, 14. 6 harfli so’zlar, 15, 6 ortik harfli so’zlar. 16. Tekshirish uchun misollar.

3. So’z buginlari . 17. 1 bugimli so’zlar, 18. 2 bo’g’imli so’zlar, 19. 3 bugimli so’zlar, 20. 4 burimli so’zlar, 21. 5 burimli va undan ortik burimli so’zlar.22. Tekshirish uchun misollar. 24. Yumush, 25. Yozuvdagi harflar. 26. tekshirish uchun misollar, 27. Yumush, 28. «Tur» nomli she’r.

5. 
   Tovush harflari ham chuzik harflar, 29. tekshirish uchun misollar, 30. tovush harflari . 31. Vazifa. 32. chuzik harf­lar, tekshirish uchun misollar. 33. yumush 34. «Ikki echki» xikoya.
   
6. 
   Yopishik ham uzuk harflar. 35, Tekshirish uchun misollar. 36. Yopishik harflar. 37. Yumush, 38. tekshirish uchun misollar, 39. Uzuk harflar. 40. Yumush, 41.» SHaftoli danagi» xikoyasi .
   
7. 
   Yugon ham ingichka harflar, 42. «Kodir bilan Karima» . 43. suroklar, 44 tekshirish uchun misollar . Yugon harfli so’zlar. Ingichka harfli so’zlar. 45. Suroklar. O’tgan darslarni eslatish uchun yumushlar. 47 «Kuz» she’r. 48 matallar. 49 .mak­tab. ush. Ism. 50. tekshirish uchun misollar , 51, yumush, 52. Toshkand shahri xikoyasi , 53. Suroklar.
   
8. 
   Sifat . 54 tekshirish uchun misollar, 55 yumush, 56 yumush, 57. yumush, 58. Tovuk xikoyasi .59. Bogcha xikoyasi.
   
9. 
   Son. 60, yumush, 61 yumush, 62 . suroklar. 63, yumush, 64. «CHarimchi usta bilan urli^m xikoyasi. 64 olmosh, 65. Tekshirish uchun misollar. 66,yumush , 67. «Kech bilan xikoyasi». 68. yumush, 69. «Sut» xikoyasi . 70.yumush. 71 Manga tegmangiz she’ri.
   

10.«. Fe’l. 72 tekshirish uchun misollar, 73. yumush, 74. yumush, 75, yumush, 76. «Yoz»she’ri 77,yumush 78. Kushlar nega uchib ketadilar ketadilar.

13. Birlik va kuplik. 79 tekshirish uchun misollar, XIV, Belgilar, 80. yumush, 81. yumush, 82, yumush, 83. Tabiya xikoyasi. 84 Maktabda birinchi kun.85 87. yumush. 88. yumush. 89.» Kuklam» she’ri. 90 suroklar. XU. Fe’l turlamalari . 91, Mox 92. yumush, 94. Foydali gaplar. 95. Topishmoklar. 96. Ot xikoyasi. XU1< Buyruk fe’li. 97. Urnak jadvali. 98 yumush. 99 yumush. 100 Tekshirish uchun misollar. 101 yumush. 102 «Kapalak» she’ri. XUP O’tgan zamon fe’llarining tuzilmalari. 103 Urnak jadvali. Birlik, kuplik, 104. yumush, 105. yumush, 106 yumush, 107 yumush, 108. suroklar. 109 «Suv¹' xikoyasi.

Gap -kan -gon-kon . «0 tekshirish uchun misollar. III urnak jadvali, «2, Tekshirish uchun misollar. «3 Xat urmakla- ri, XIX. Bulgusi fe’llar, «4. Tekshirish uchun misollar. «5 Urnak. jadvali. «6. yumush, «7. «Kuz» xikoyasi, «8. suroklar. II XX. Utkinchi fe’li. «9. Tekshirish uchun misollar, 120. Urnak jadvali. 121. yumush, 122.»Omoch» she’ri, 123.»Bog» xiko­yasi. XXI. SHart fe’li. 124. Urnak jadvallari. 125, tekshirish uchun misollar, 126 , yumush, 127. yumush, 128.»Xom xayol» xikoyasi . 129. Xat urnaklari.

XXP. Xozirgi zamon fe’llarining turlamoklari, 130. Urnak jadvali, 131, yumush, 132. yumush, 133. tekshirish uchun misollar. 134. «Men kushchi bolasiman» xikoyasi. 135. Kushchi ashulasi. 136. Tekshirish uchun misollar. 137. yumush, 138. Tekshirish uchun misol­lar. 139. Suv, bug ham muz xikoyasi. 140. xat urnaklari, 141. yumush, 143. Tekshirish uchun misollar. 144. yumush, 145, topshi- rixlar. XXSHDovon fe’li. 146. urnak jadvali, 147. yumush, 148. suroxlar. 149. Paxta xikoyasi. 150. Xat urnaklari. 151. Kezishga chikish. 152. esdalik. 153, maymun. 154. yirtkich xay­vonlar ham kushlar kabi 23 ta bo’lim 154 matn, she’r va ashula, matal va xikoyalardan iborat.

Bu xikoya va she’rlar orxali tilning grammatik va tasviriy jixatlari o’z ifodasini topgan.Darslik 20-yillardagi ijtimoiy xaet talabalari nuxtai nazaridan kelib chiqqan holda yaratilgan. Bolaning fikrlash kobiliyatini shakllantirish, nutq faoliya- tini rivojlantirish. tabiatni asrash, jamiyatdagi turli xodisa- lar, oila a’zolariga munosabat kabi mavzularda misollar kel- tirilgan.

Masalan: «Kodir bilan Karima»,»Toshkent shahri»,»Tovuk», «Bogcha «Kech bilan»,^» Tabiat,» «Maktabda birinchi kun», «Ot», «Suv\ «Bog», «Men kushchi bolasiman», xikoyalari va «Kuz», «Manga tegmansiz,»«Yoz»,»Kuklam», «Omoch»,»Erta bilan « she’rlari darslikdan joy olgan.

Bundan tashkari yuqorida berilgan xikoya va she’rlar orkali bolada xayvonlarga shikaet yetkazmaslik, tabiatni asrash, ota-onaga nisbatdan mehr~okibatli bo’lish kabi insoniy fazi- latlarni shakllantirish maqsadi qo’yiladi. Masalan, XP. fe’l bo’limidagi 100. yumush Tekshirish misollarda quyidagi gaplarni kuchirib yozing deyilgan: «Sayra kushim, sayra kunglim ochilsin!»

Muallif bu keltirgan misol orkali balaning kushlarga nisbatdan munosabatini, ular inson do’stlari ekanligini, ularni asrab avaylash, shikaet yetkazmaslikni maqsad qilib KUygan. Yoki «XI. Sifat bo’limi 54 Tekshirish uchun misollarda» quyidagi yumush berilgan; « Tubandagi ismlarning biriga tusni bildirgan bir so’z topib beringiz:kor, kon, sut, yaprok, tax­ta». Bu yumush bolani fikrlashga, uylashga , bilim saviyasini kengaytirishga undaydi.

1920 yillarda yaratilgan darsliklar kam bo’lishi bilan bir- galikda, xajm jixatdan ham kichik bo’lgan. Keyinchilik yaratil­gan darsliklar ijtimoyi xaet talabalariga moslashtirib tuldi- rilgan va rivojlantirilgan.

K. Kosimova, S. Fuzailov mualliflariga turt yillik bosh- langich maktablarning 2-sinfi uchun «O’zbek tili» darsligi /1990/ ni tuzilishi va keltirilgan xikoya, she’r va maxolalar orkali ayrim uxshashlik tomonlariga va darsliklarning o’zaro farxiga e’tibor berdik. Masalan, darslikdagi mavzular har ikkalasida ham ran bo’limi bilan boshlanishi, tasviriy jixatla- rining ko’rsatilishi, xikoya, she’r, maxollarning mazmuni o’zaro uxshashdir.

Munavvar Qori, SHorasul Zunnun, Kayum Ramazon yaratgan «O’zbekcha til saboxligi» darsligi 23 ta bo’lim va 154 xikoya ,she’r, matallarni o’z ichiga olgan bo’lsa, K.Kosimova ,S.Fuzai­lov «O’zbek tili darsligda esa, 21 ta mavzu 414 mashqni hamrab olgan. Bundan xo’rinib turibdiki, berilgan mavzular orxali bolaning nutqini ustirish va fikrlash xobiliyatini rivojlantirish maxsadida keyingi yaratilgan darsliklarda amaliy mashxlar kengaytirilgan, tuldirilgan va rivojlantirilgan.

1989 yil 21 oktyabrda o’zbek tiliga Davlat tili maqomi berilishi munosabati bilan tilimizning sofligi, boshqa millat tillari bilan teng xukukligi, davlat xujjatlarining o’zbek tilida rasmiylashtirilishi ta’minlandi. Keyingi yaratilgan 1-sinf uchun «Ona tili» /mualliflar T.G’afforova, Ye.SHodmonov,S,Eshturdieva / dasrligi lotin alifbosidagi o’zbek tilida 1996 yil nashrdan chikdi, Bu darslik ham yangi mazmundagi matn, she’r, makollar bilan tuldirilgan va rivojlantirilgan. SHuning uchun Munavvar Qori o’z kitobining dastlabki saxifala­rida yangi usul maktablarining moxiyati va usuli saviyada mashgulotlar uyushtirishning ayrim masalalarini ham yoritib bergan. Demak, ona tili metodikasi tarixiga oid merosni, garchi meros oz bo’lsa ham , o’rganish bugungi ta’lim-tarbiya ishimiz- ning takomillashuviga yordam beradi.Bu ishga kirishuv vaqti keldi.

Xulosa qilib aytganda, XX asr boshida jadidlar tomonidan ommaviy ravishda ma’rifat ishlari bilan shugullanish kat’iy amalga oshira boshlandi.Bunda Munavvar Qorining ijodi muxim va katta rolь uynadi. Uning maktab va maorif borasida olib bor- gan faoliyati yanada keng tadkik qilishga arziydi.

Asrimiz boshlarida darslik yaratish, ma’rifat yo’liga kat’iy kadam kuyish oson ish emas edi. Munavvar Qorining «Adibi av­val», «Adibi soniy» nomli darsliklari maktabni tashkil qilish va uni amalga oshirishda,dastlabki ma’rifat yo’lidagi qoidalar- ni tezlashtirishda yanada ulkan xissa bo’lib kushildi.

Taraqqiyparvarning keyingi «Jug’rofiya», «Xavoyiji diniya» kitoblari ham insonni dunyoni anglashida va o’z-o’zini anglashida muallif tomonidan yaratilgan ijodiy maxsulotdir.Bu asarlar insonni mukammal ta’lim va tarbiyaga yetaklashda o’zining albat- ta xissasini kushadi va amaliy natijalarni berishiga ishonchimiz komil.
XULOSA

CHor xukumati mustamlakachilik maqsadini kuzlab, 1884 yil­dan Turkistonda maxalliy xalq bolalari uchun rus-tuzim mak­tablari» deb yuritilgan maxsus maktablar ocha boshladi. Asosan. bu maktablar rus siyosatini amalga oshirish uchun xizmat kilar edi. Maxalliy xalq endi ikki tomonlama ezila boshladi. Avval maxalliy xukmdorlar tomonidan ezilsa, endilikda chor xukuma- tining zulmkor siyosatidan azob cheka boshladi. SHunday bir paytda maxalliy ziyolilar o’rtasida xalqni uygotishga moyillik sezila boshladi. Ular, birinchidan, mustamlakachilik okibatida, ikkinchidan tashki ta’sirlar natijasida yota boshlagan edi. Bular taraqqiyparvar jadidlar bo’lib. Turkiston ulkasida maorif soxasida islox o’tkazish kerak degan masalani o’rtaga tashladilar. Manavvar Qori mana shu islox tarafdorlarining boshida turuvchi ma’rifatparvardir. U mustamlakachilikdan kutulishni yo’li xalqini keng ma’noda savodli, ilm - ma’rifatli qilish deb xisoblaydi. Munavvar Qori eng avvalo oldingi Sharq mutafakkirlari an’analarini tiklash maqsadida amaliy ishlar olib bordi.

Ulkada jadidlar tomonidan dadil ravishda darsliklar yozila boshladi. Saidrasul Aziziyning «Ustsdi avval» darsligidan keyin usuli jadid maktablari uchun kuplab o’quv darsliklari yara- tildi. Munavvar Qorining «Adibi avval» /»Birinchi mual­lim»/, «Adibi soniy» /»Ikkinchi muallim»/, «Jug’rofiya» /»Er yuzi^»/, «Xavoyiji diniya» /»Ibodat qoidalari»/ asarlari XX asr boshlaridagi ma’naviyatimiz tarixida asosiy o’rinni egallaydi. U Turkiston maorifini yuksaltirishga butun umrini bagishlaydi. CHunki millat obrusini kutarish va rivojlantirishni o’zining asosiy maqsadi deb billi,

O’zbek xalqini ma’rifatli qilishga intilgan buyuk murabbiy 1918 yil may oyida Toshkent shahrida «Turk uchogi» ilmiy - madaniy jamiyatini tuzdi. Ushbu jamiyat «Turkiston milliy tug ostiga tuplab, alarga milliy rux, milliy g’oya va milliy tar­biya bermok, milliy urf - odatlarimizga mavofik sur’atda ilm va ma’rifatlarimizni tijorat, ziroat va san’atimizni rivojlantirib, chin bir turk madaniyati vujudga keltirmak va shutarika millatimizning ruxiy va jismoniy quvvatini orttirish maqsadida» tashkil etildi. Taraqqiyparvar inson, millat ma’­rifatli bulmasdan turib vijdoni uygonmasligini aytadi. U nodonlik va mustamlakachilikdan va barcha falokatlardan kutulish- ning yo’li maorif vositasi deb biladi. Ammo Munavvar Qori va uning safdoshlari atrofida bu xayrli ishlarga ok podshoning maxfiy kishilari fob bo’lib turar edi. Ayni paytda u milliy matbuot uchun ham kurashdi. Jadidlar ulkada bir nechta rus ti­lida chikayotgan matbuot borligi, o’zbek tilida birgina matbuot chikayotganligidan, u ham bo’lsa, rus mutamlakachilik siyosatini amalga oshirilayotganligidan norozilik bildiradilar. SHundan sung munavvar Qori va uning safdoshlari taziyikka uchraydi. Kup utmay, Munavvar Qori kamaladi va uz boshidan ogir kiyin- chiliklarni o’tkazadi, Sunggi bor uni 1929 yilda xibsga olishadi. SHundan sung u turrisida hech kim hech narsa eshitgan ham ko’rgan ham emas.

Munavvar Qori Abdurashidxonov 53 yil umr kurdi. Bu umr- ning 30 yili xalqning ma’rifati va kelajagi uchun kurash bilan utdi. U uz xalqining xur millat sifatida shakllangan, ijtimo- iy-siyosiy jixatdan barkamol bo’lishini orzu qilgan va shu yo’lda kurashgan. . Uning ijodi va faoliyati keyingi taraqqiyotparoar- larga urnak bo’ldi va ularga kuchli ta’sir ko’rsatdi. CHulpon, Hamza Xakimzoda Nieziy, Abdulla Avloniy, Abdulla Kodiriy, Ubaydulla Xujaevlar Munavvar Qorining maslakdoshlari edi.

Munavvar Qori Abdurashidxonov o’zbek pedagoglari orasida xalqimizning kolokligi va amaliy faoliyatida birinchilardan bo’lib tadkik etgan siymodir. U millatdoshlarini axlokli,tar­biyali bo’lishiga va ularni oliy maqsadga - istiqlolga chorladi. U o’zining ismiga mokand inson sifatida ilm qildi. Millatimiz kalbiga ma’rifat va ozodlik, erk va xurlik no’rini sochib. hayotning sertashvish yo’llarini munavvar xilishga intilgan allo- ma edi. U yaratgan asarlarida insonni kamolotga yetkazish, mehrli va oqibatli bo’lish, raxm va shafqatli hamda xalqka nafi tegadigan inson bo’lish kerakligini ko’rsatib utdi.

Munavvar Qorining ma’rifiy, siyosiy va ijtimoiy qarashlari alohida o’rganilmogi lozim.

U yaratgan ijodiy meros Turkiston ulkasining jadid davri bo’lgan ma’rifatparvarlik yunalishidagi harakatini keng tadxik qilishida asosiy manbalardan xisoblanadi.

Respublikamiz milliy mustaxillikka erishgach,gazeta va jurnallarga ommaviy axborotning boshqa vositalarida yangi usuldagi o’zbek milliy maktab qanday bo’lishligi to’g’risida baxs - munozaralar anchadan beri davom etmokda.

Buyuk ma’rifatparvar Munavvar Qori Abdurashidxonovning ma’rifiy-pedagogik g’oyalari bulajak o’qituvchilar uchun dasturil amaldir. SHu sababdan Munavvar Qorining oliy va o’rta ta’lim bilim yurtlarida pedagogika tarixi o’qitish orkali o’rganish lo- zim.

Munavvar Qori yaratgan asarlar, darslik va qo’llanmalar milliy, ma’naviy va umuminsoniy kadriyatlarni uz ichiga kamra- gani sababli uni keng ma’rifatchilar ommasiga urgatish zarur deb xisoblaymiz. Sababi Munavvar Qori darsliklari badiiy asarlar bilan bir qatorda, bolalarning bilim saviyalarini kengaytirishga xizmat qiladigan materiallar bilan boydir.

Darsliklaridagi matnlar bolalarga faqatgina o’qishni o’rganishgina emas, ularni fikrlash faoliyatini ham rivojlantirish qiymatiga ega. Jumladan «ota-ona», «to’g’rilik», «shafkat va marhamat» kabi matnlar bolalarga barkamollik va yuksak ma’na- viyatni shakllantiradi.

Bundan tashqari, Munavvar Qori asarlaridagi ta’lim va tarbiyaga oid matnlardan»Oila», «Xikoya», «Maktab», «Ilm», «Adab». «Birodarga muxabbat», «Yolgonchilik jazosi»,»Baxillik jazosi», «To’g’rilik»,»Oy-yil xisobi» kabilar o’rta maktablarning boshlang’ich sinf darsliklariga kiritilsa, o’quvchilarni milliy meros va ma’naviyatimizdan baxramand qilgan bulur edik.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR RUYXATI

1. 
   Karimov I.A. O’zbekiston kelajagi buyuk davlat. - T.: O’zbekiston, 1992. - 61 b.
   
2. 
   Karimov I.A. Buyuk maqsad yo’lidan ogishmaylik. - T.: O’zbekiston. 1993. - 48 b.
   
3. 
   Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan kolsin. - T.: O’zbekiston, 1994. - 299 b.
   
4. 
   Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr busagasida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. - T.: O’zbekiston, 1997. - 326 b.
   
5. 
   O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T.: O’zbekiston, 1992. - 46 b.
   
6. 
   Abdullaev Y. Mashxur ma’rifatparvar // Boshlang’ich ta’­lim. - 1992. - N «-12. - B. 50-52.
   
7. 
   Abdurasulov M. O’zbek ma’rifatparvar shoirlari. - T.: Fan, 1972. - 89 b.
   
8. 
   Avezov N. Maxmudxoja Bexbudiyning ijodiy merosi: Ped. fan. nomzodi ilmiy darajasini olish uchun bajarilgan diss. - T., 1995, - 217 b.
   
9. 
   Azizxujaev R. Ustoz Munavvar Qori // Fan va turmush. 1991. N7. - B. 36-38.
   
10. 
    Axmedov S. Munavvar Qori // SHarx yulduzi: - 1992. - N5. –
    
11. 
    Baratov M.O’zbekistonda ma’rifat uchun kurash tarixi- dan, - T, : O’zbekiston, 1989, - 178 b.
    
12. 
    Maxso’mov M. Abdulla Avloniyning pedagogik faoliyati va ta’lim - tarbiya to’g’risidagi fikrlar,-T. : O’qituvchi, 1966 - 86 b.
    
13. 
    Karimov N. Jadidchilik nima? // San’at. - 1991. - N1. - B. 5-6.
    
14. 
    Munavvar Qori. Adibi avval. - T.: Bulomiya, 1907. - 53 b.
    
15. 
    Munavvar Qori. Adibi soniy. - T. :Gulomiya, 19».-44 b.
    
16. 
    Munavvar Qori. Bizning jaxolat - jaxli murakkab // Ma’rifat. - 1995. - 23 avgust.
    
17. 
    Munavvar Qori. Yer yuzi: (Jug’rofiya). - T.; Turkdav- nashr, 1917. - -72 b.
    
18. 
    Munavvar Qori, Xavoyiji diniya. - T.; Sharq, 1993. - 83 b.
    
19. 
    Ochilov M. O’qituvchi odobi. - T.: O’zbekiston, 1975. 40 b.
    
20. 
    Togaev E., Orifxujaev S. Darsda jadidchilik va uning moxiyatini o’rganish // Xalq ta’limi. - 1993. - N1. - B. 7-8.