I fəSİl beynəlxalq maliyyə qurumlarının təsnifatı və onların beynəlxalq

43 
 
İqtisadi  və  maliyyə  gücü  nəzərə  alınaraq  transmilli  şirkətlərə  aşağıdakı 
təriflər verilmişdir: 
o
 
Bruck və Leese görə xarici ölkələrdəki istehsalı və işçi heyəti ümumi 
istehsalının və işçi heyətinin əsas hissəsini təşkil edən şirkətlərdir.
34
 
o
 
McDonald  və  Parkerə  görə  xaricdəki  sərvətləri  ümumi  sərvətlərinin 
ən az 20%-ni təşkil edən şirkətlərdir.
35
 
o
 
Vernona  görə,  fərqli  millətlərdən  təşkil  olunmuş  şirkətlərin  ortaq 
rəhbərlik strategiyası üçün ortaq mülkiyyət və məsuliyyət məqsədilə 
birləşməsindən yaranan şirkətlərdir.
36
   
Beləliklə,  Transmilli  korporasiyalar  istehsal  və  ticari-satış  fəaliyyəti 
dövlətin  milli  sərhədlərini  aşan  elə  bir  korporasiyalardır  ki,  fəal  şəkildə  BƏB-in 
obyektiv tendensiyalarından yararlanır və dünyanın beynəlmiləlləşməsi prosesini 
gücləndirir,  bu  da  əməyin  dünyəvi  bölgüsündə  yeni  sxemlərin  yaradılmasına 
gətirib çıxarır. TMK-lar bu korporasiyaların bazalaşdığı əsasən ölkə kənarlarında 
yerləşərək,  müxtəlif  ölkələrdə  ümumi  filial  və  bölmələr  şəbəkələrinə  malik  olan 
və  bu  və  ya  digər  əmtəənin  istehsalı  və  reallaşdırılmasında  aparıcı  yer  tutan 
istehsal  və  xidmətlər  kompleksinə  malikdir    və  ya  bu  korporasiyalar  tərəfindən 
nəzarət edilir. Xarici ədəbiyyatlarda TMK-ların aşağıdakı əlamətləri ayrılır: 
1.
 
firma buraxılmış məhsulu birdən çox ölkədə reallaşdırır. 
2.
 
onun müəssisə və filialları iki və daha çox ölkədə yerləşir. 
3.
 
onun sahibləri müxtəlif ölkələrin rezidentləri sayılır. 
Sadalanan  bütün  bu  əlamətlər  TMK-ları  istifadə,  istehsal  və  mülkiyyət 
sferalarına  aid  edir.  Real  olaraq  funksionallaşan  firmaların  sadalanan 
əlamətlərdən istənilənə cavab verməsi kifayətdir ki , onlar TMK-lar kateqoriyası 
qəbul  etsinlər.  Bir  çox  nəhəng  kompaniyalar  eyni  zamanda  hər  üç  əlamətə 
malikdirlər. TMK əlamətləri daşıyan firmalar çoxdan yaranıb. Ancaq TMK-ların 
                                                           
34
 Tümer, Mehmet; “Çok Uluslu işletmelerde Kültürün Yöneticiler Üzerine Olan Etkileri”, Human Resources, 
Ekim-Kasım-Aralık 1998, s. 34.
 
35
 McDonald, John G. – Parker, Hugh; “Creating a Strategy for International Growth”, International Enterprise, 
McKinsey Co. Inc., New york 1962, s. 17. 
36
 Phatak, Arvind V.; Managing Multinational Corporations, Praeger Publishers, New York 1974, s. 21. 

---

44 
 
formalaşması barədə fərqli fikirlər mövcuddur. İqtisadçılara görə, 15-16-cı əsrlər 
TMK-ların yaranması dövrüdür. Bu dövrlərdə, xüsusən İngiltərədəki TMK-lar bu 
ölkə  ilə  müstəmləkələri  arasında  əmtəə  ticarətində  vacib  rol  oynamışlar.  İkinci 
dünya  müharibəsindən  sonra  ticarətin  sərbəstləşməsi  nəticəsində  TMK-lar 
bugünkü vəziyyətlərini almışlar
37
.  
Başqa  bir  mənbədə  TMK-ların  19-cu  əsrin  ortalarında    sənaye  sahəsində 
meydana  gəldikləri  və  ikinci  dünya  müharibəsindən  sonra  təşkilati  formaya 
keçdikləri  bildirilir.
38
 Kapitalın  təmərküzləşməsi  şəraitində  planetar  miqyasda 
istehsalın məkan cəhətdən desentralizasiyası inkişaf etməyə başladı.  
Nəhəng  sənaye  firmalarının  transmilli  fəaliyyətinin  ilk  mərhələlərində 
əvvəlcə, xarici dövlətlərin xammal sahəsinə investisiya yatırdılar, eləcə də həmin 
ölkələrdə  özlərinin  distributiv  və  satış  bölmələrini  qurdular.  Bu  bölmələrin 
yaradılması təkcə ona görə deyildi ki , ölkədən kənarda istehsal müəssisələrinin 
yaradılmasından öz sərhəddən kənar bölmələrinin qurulması daha az investisiya 
tələb  edirdi,  eləcə  də  ev  müəssisələrinə  effektiv  güc  imkanlarının  cəlb  olunması 
səviyyəsini  qorumaq  xüsusiyyətlərinə  yeni  istehsal  gücllərinin  neqativ  təsir 
imkanları  mövcud  idi.  Belə  təsir  xüsusən  eyni  və  zəif  differensiyallaşmış 
məhsulların istehsalında özünü ən pis tərəfdən göstərirdi. Sərmayə yatırtmaq üçün 
bütövlükdə 4 səbəbin olduğu qəbul edilmişdir: təbii sərvətlərə sahib olmaq, yeni 
bazarlar  əldə  etmək,  rasionallaşdırma  vasitəsi  ilə  hal-hazırdakı  xarici  istehsalı 
yenidən dirçəltmək və strateji önəm daşıyan mənbələri istifadə edə bilmək. İlk 3 
səbəb  aktiv  dəyərləndirməyə  aiddir,  sonuncu  səbəb  isə  aktiv  inkişafla  əlaqəlidir 
və şirkətin məqsədi mövcud olan aktivlərə yenilərini əlavə etmək olmalıdır.
39
 
İlk  TMK    hollandiyalı  “Unique  Margarin”    ilə  ingilis  “Lever  Brothers” 
olmuşdur. Bu iki şirkətin birləşməsindən Unilever meydana gəlmişdir. 
                                                           
37
 
Chris Adams; Richard Coombes, Global Transfer Pricing: Principles and Practise, 
LexisNexis: UK, 2003, s. 1
 
38
 Paul Hirst ve Grahame Thompson, “Küreselleşme Gerekli bir mit mi?”, (Çev). Nasuh Uslu, Küreselleşme 
Okumaları, (Edit.) Kudret Bülbül, Ankara: Kadim Yayınları, Haziran 2006. s.46 
39
 
Dunning,(Çev).Keskin, s.426
 

---

45 
 
TMK-ların  strategiya  təkamülünün  ikinci  mərhələsi  sonuncuların  əcnəbi 
ölkələrdə  istehsal  bölmələrinin  rolunun  güclənməsi  və  xarici  istehsal  və  ticarət- 
satış  əməliyyatlarının  inteqrasiyası  ilə  bağlıdır.  Bununla  da  xarici  istehsal 
bölmələri  əsasən  o  məhsulların  istehsalında  ixtisaslaşırdılar  ki,  əvvəlki 
mərhələlərdə  sonuncunun  istehsal  tsikli  ana  firmalar  tərəfindən  həyata 
keçirilmişdi.  Tələbin  differensiasiyası  və  dünyanın  müxtəlif  regionlarında 
inteqrasiya  prosseslərinin  güclənməsi  fonunda  TMK-ların  istehsal  filialları  daha 
çox ana firmanın istehsal etdiyi əmtəədən seçilən məhsulun istehsalına yönəlmiş 
şəkildə qurulur , ticarət-satış bölmələri isə regional bazarlarda artıq formalaşmış 
xidmətlərlə məşğuldur. Birbaşa xarici investisiyaların müharibədən sonrakı artımı 
müşahidə olunur , onların artımı bilavasitə TMK-ların fəaliyyəti ilə bağlıdır. Ən 
böyük kreditor ABŞ idi , investisiyaların demək olar hamısı inkişaf etməkdə olan 
ölkələrə  yönəldilirdi.  Ancaq  70-ci  illərin  əvvəllərindən  başlayaraq  artım 
dayanmağa  doğru  sürət  aldı,  onların  istiqaməti  dəyişdi  –  onlar  əsasən  Qərbi 
Avropa ölkələrinə yönəlmiş oldu. 1980-ci illərdən başlayaraq İngiltərə, Almaniya, 
Kanadadan birbaşa investisiyalar ABŞ-a istiqamət aldı.  
Transmilli korporasiyaların  yaranma  səbəbləri demək  olar ki, müxtəlifdir, 
ancaq  onların  hamısı  bu  və  ya  digər  formada  bazarın  qeyri-mütəşəkilliyi, 
beynəlxalq  ticarətin  inkişafı  yolunda  məhdudiyyətlərin  olması,  istehsalçıların 
güclü  monopol  hakimiyyətinə  malik  olması,  transport  xərcləri,  vergi 
qanunvericiliyində  fərqliliklə  bağlıdır.  TMK-ların  bir  sıra  danılmaz  üstünlükləri 
var.  Xarici  ölkələrdəki  filiallar  TMK-ların  xarici  bazarlara  çıxışı,  istehsal 
xərclərinin  azaldılması,  gəlirlərin  artırılmasının  təminatçısı  kimi  vacib  rol 
oynayırlar.  Bütün  bunlar  TMK-lara  maliyyə  sabitliyi  bəxş  edir  və  böhran 
dövrlərində tab gətirməyə imkan verir.  
Aşağıda göstərilmiş imtiyazlar ( üstünlüklər ) hamı üçün aydın olduğundan 
onlara
  
TMK-ların fəal inkişafına kömək edən səbəblər kim yanaşmaq olar : 

 
effektivliyin  artırılması  və  rəqabətqabiliyyətliliyin  gücləndirilməsi, 
göstərilən  əlamətlərin  adaptasiya  edilməsi,  öz  strukturlarına  təminat,  istehsal, 

---