I hamdamov, Z. Bobomuradov, E. Hamdamova

bir  turga  mansub  individlar  yig‘indisidir.  Populatsiyaning  biologik  xusu- 
siyatlaridan  biri  —  bir  populatsiyaga  oid  individlar  boshqa  populatsiya  in- 
dividlariga  qaraganda  erkin  chatisha  oladilar.  Demak,  populatsiyaning 
asosiy  xususiyati  uning  genetik  birligidadir.  Shuningdek,  populatsiya  in- 
dividlariga  genetik  geterogenlik  ham  xos  bo'lib,  bu  xususiyat  ularning  har 
xil  sharoitga  moslanishlami  belgilaydi  va  evolutsiya  uchun  juda  muhim 
bo'lgan  irsiy o'zgaruvchanlik  imkoniyatini  yuzaga  keltiradi.
Populatsiya  atamasini  1903-yilda  V.  Iogansen  tomonidan  bir  turga 
mansub,  genetik  bir  xil  xususiyatga  ega  bo'lmagan  individlar  yig'indisini 
tushuntirishda  keltirilgan  edi.  Demak,  populatsiya  deganda  bir  tuiga  oid 
bir-birlari  bilan  doimo  bog'langan  organizmlar  yig'indisi  e ’tiborga  olinadi. 
Chunonchi,  qarag'aylar  populatsiyasi  deganda  o'rm onda  uchraydigan 
qarag'ay  turiga  mansub  barcha  individlar  yig'indisi  e ’tiborga  olinadi  yoki 
o'tloqlarda  qoqi  o 'ti  populatsiyasi,  O'zbekistonning  shuvoq,  barra o'tli  yay- 
lovlaridagi  shuvoqlar  populatsiyasi,  qumli  cho'llardagi  oq  saksovullar, 
izenlar,  qandimlar  populatsiyalari,  ko'llardagi  baqalar  populatsiyasi,  dala- 
lardagi  chigirtkalar  populatsiyasi,  kishi  organizmida  tif yoki  sil  kasaliklarini 
tug'diruvchi  bakteriyalar  populatsiyasi  yoki  shaharlarda  odamlar  populatsi­
yasi ana shu tushunchalarga  misol  bo'la  oladi.
Xonaki  hayvonlarning  alohida  gumhlari  (zotlari,  podalari)  va 
o'simliklaming  madaniy  guruhlari  (navlari,  liniyalari,  klonlari  va  bosh- 
qalar)  ham  populatsiya atamasi bilan  ifodalanadi.
Gistologiya,  meditsina  va  mikrobiologiyada  ko'p  hujayrali  o r­
ganizm lar  to'qim asidagi  bir  xil  tuzilishga  ega  bo'lgan  hujayralar  populat­
siya  deb  ataladi.  Etnograflar  populatsiya  deganda  o 'z   ichida  ko'proq  qiz 
olish-berish  qiladigan  odam lar jam oasini  tushunadilar.  U  yoki  bu  popu- 
latsiyaning  tarqalish  chegarasini  ayrim  omillar  cheklab  turishi  mumkin. 
C hunonchi,  suvda  yashaydigan  populatsiyalarning  keng  tarqalishiga  qu­
ruqlik  yoki  qu-ruqlikda  yashovchi  hayvon  va  o'sim liklar  populatsi- 
yasining  tarqalishiga  iqlim  (sovuq,  issiqlik,  namlik)  yoki  tog'lar to'sqinlik 
qilishi  mumkin.
H ar  bir  populatsiyadagi  organizmlar  miqdori  bir  m e’yorda  bo'lib, 
tashqi  muhit  sharoiti  keskin  o'zgarmaguncha  u  shu  miqdorda  saqlanib  qo- 
lishi  mumkin.  Tashqi  muhitning  o'zgarishi  populatsiyadagi  organizmlar 
sonining  o'zgarishiga  bevosita  yoki  bilvosita  ta’sir  etib  turadi.  Agar  popu­
latsiya  ozuqa  bilan  ta ’minlangan  bo'lsa  hamda  unga  lining  dushmanlari 
hujum  qilib  turmasa  populatsiyalardagi  individlar  soni  ko'payib  turadi,  aks 
holda  ularning  soni  qisqarib  boradi.  Populatsiyalar  yashaydigan  joyda 
ozuqa  va  tashqi  sharoit  yetarli  boiganda  populatsiyadagi  individlar soni  bir 
xilda  saqlanadi.  Bu  fikrimizning  to'g'riligini  kalamushlar  populatsiyasi  mi- 
solida  ko'rib  chiqsak bo'ladi.
Baltimor
  shahridagi  (AQSH)  kvartallaridan  birida  uchraydigan  ka- 
lamushlarni  olsak.  Mazkur  kvartalda  hisoblarga  ko'ra  87  mingta  kalamush 
uchraydi,  bu  miqdor  bir  necha  yillardan  beri  deyarli  bir  xilda  saqlanib 
kelmoqda.  Vaholanki,  kalamushlarning  tug'ilishi  juda  ko'p,  lekin  shunga

---

qaramasdan  o'lishi  ham  ko‘p.  Chunki,  har  yili  tug'ilgan  kalamushlarni  ku- 
chuklar  yeydi  yoki  ulami  kalamush  ovlovchilar  ovlaydi  yoki  ular bir-birlari 
bilan  ozuqa  uchun  talashib  nobud  bo'lishadilar  yoki  turli  xil  kasalliklar 
natijasida  ko'pchiligi  qirihb  ketadi,  bundan  tashqari,  yoshi  katta  kalamush- 
lar  yosh  tug'ilgan  bolalari  bilan  ham  ba’zan  ovqatlanishadilar.  Demak, 
kalamushlar  populatsiyasida  yashash  uchun  keskin  kurash  bo‘lib  tiyadi  va 
bu  kurash  jarayonida  tashqi  muhit  sharoitining  o'zgarishi  populatsiyalar- 
dagi  individlar soniga so‘zsiz ta ’sir  ko'rsatadi.
Shu  kvartalda  axlat  (chiqindi)  to'playdigan  qo'shim cha  quti  paydo 
bo'lgiday  bo'lsa,  populatsiyalar  sonini  87  mingdan  96  ming  tagacha 
ko'paytirish  imkonini  berishi  mumkin,  aksincha,  qo'shim cha  yangi  itning 
paydo  bo'lishi  ularning  sonini  83  mingtagacha  tushirish  mumkin.  Yoki  ka- 
lamushlarga  nisbatan  vaqti-vaqti  bilan  o'tkazilib  turiladigan  kurashlar  ham 
kalamushlar  populatsiyasidagi  individlar  sonini  vaqtincha  kamaytirishi 
mumkin.  Lekin ular yo'qolib  ketmaydi.  Kalamushlarga  qarshi  uyushtirilgan 
barcha  kurash  choralari  natijasida  individlaming  hammasi  ham  o'lmaydi, 
bir qismi saqlanib  qoladi.
Deylik,  87  ming  kalamushdan  9  mingi  o'Imay  qoldi.  Bu  kalamushlar 
ovqat  yetarli  bo'lganligi  sababli  bir  necha  vaqtgacha  yaxshi  yashaydilar.  Bi­
roq  tabiat  qonunlari  asosida  kalamushlar  populatsiyasining  asl  miqdori 
yana  qayta  tiklanadi.  Chunki,  kalamushlarning  tiklanish  qobiliyati  juda 
yuksak.  Masalan,  bitta  kalamush  har  olti  haftada  agar  sharoit  optimal 
bo'lib  tursa  12—14  tagacha  bola  tug'adi.  Shu  sababli  kalamushlar  sonini 
qisqartirishning yoki ulam i yo'qotishning  asosiy omili bu  ular uchun  noqu- 
lay  yashash  sharoitlarini  yaratish,  kalamushlar  yashaydigan  inlami 
yo'qotish,  chirindilar  saqlanadigan  konteynerlar  qopqoqlarini  mahkam 
yopish va  ularga qarshi kurash choralarini  uzluksiz olib  borishdir.
Populatsiyalar  soniga  yil  fasllari  bo'ylab  tashqi  muhit  sharoitining 
o'zgarishi  ham  ta’sir  etib  turadi.  Masalan,  Markaziy  Osiyoda  iqlim  sha­
roitining  fasllar bo'ylab  o'zgarib turishi  ba’zi  bir populatsiyalardagi  individ- 
lar  sonini  o'zgarib  turishiga  sabab  bo'lishi  mumkin.  Markaziy  Osiyoning 
chala  cho'l  va  cho'l  zonalarida  qishi  sovuq,  yozi  esa  issiq,  buning  ustiga 
yog'ingarchilik  ham  kam  bo'lib,  fasllar  bo'ylab  u  bir tekis taqsimlanmagan. 
Shu  sababli  yog'ingarchilik  ko'p  bo'lgan  yillarda  -   o'simlik  va  hayvon 
populatsiyalarining  miqdori  ko'proq,  kam  bo'lgan  yillarda  esa  oz  bo'ladi. 
Buni  lolaqizg'aldoqlar,  qo'ng'irboshlar,  va  shu  kabi  boshqa  xil  o'simlik 
populatsiyalari 
misolida 
ko'rish 
mumkin. 
2000 
va 
2001-yillarda 
0 ‘zbekistonda  qurg'oqchilik  bo'lganligi  sababli  tQg'  oldi  hududlarda  barra 
o 'tli  o'simliklardan  lolaqizg'aldoqlar,  chitirlar,  qashqar  yung'ichqalar, 
qo'ng'irboshlar  populatsiyalari  individlari  keskin  kamayib  ketgan  bo'lsa, 
yog'ingarchilik  ko'p  bo'lgan  2002  va  2003-yillarda  esa  biz  uning  aksini, 
ya’ni  populatsiya  individlari  sonining  keskin  ko'payib  ketganligini  ko'rdik. 
Ba’zi  yillari  chigirtkalar  uchun  qulay  sharoit  tug'ilib,  ularning  haddan 
tashqari  ko'payib  ketishi  kuzatiladi.  Bu  hodisa  Qozog'istonda  1997-yil, 
ayniqsa,  1999-yil  yoz  oylarida  yaqqol  kuzatildi.  Chigirtkalar  birgina  Qo-

---