siz va samarador usullarini yaratish, sanoat korxonalarida chiqindisiz tex-
nologiyani ishlab chiqish va joriy etishdir.
Ekologiya umumiy yoki
xususiy hamda tarmoqli bo'ladi-. Umumiy
ekologiya yoki sinekologiya har xil sistemalar (populatsiyalar, jam oalar va
ekosistemalar)ning tuzilishini, xossalarini hamda ularning funksional
qonun-qoidalami, xususiy ekologiya yoki autekologiya esa ayrim turlarning
ular yashab turgan muhit bilan o'zaro munosabatini, turlarning muhitga
ko'proq va uzviy moslashganligini o'rganadi. Xususiy ekologiya — o'simlik
va hayvonlar ekologiyasidan iborat.
Bugungi kunda ekologiya sof biologik fanlar tizimidan chiqib, maz-
muni kengayib bormoqda. Atrof-muhitga zamonaviy fan va texnika ta-
raqqiyotining ta’siri natijasida ekologiya tushunchasi o'ta kengayib ketdi.
Inson ekologiyasi degan tushuncha paydo bo'ldi.
Inson ekologiyasi yangi fan sifatida 1921-yil Amerikalik olimlar Boijes
va Park tomonidan kiritildi. Insoii ekologiyasi insonning atrof-muhitga va
aksincha, atrof-muhitning insonga ko'rsatayotgan ta ’sirini o'rgatadi. In
sonning tabiatga ko'rsatayotgan ta’sir doirasi beqiyosdir, chunki hozirgi
kunda insonning tabiatga nisbatan o'tkazayotgan salbiy ta’sirlari natijasida
unum dor yerlar eroziyaga uchrab unumsiz yerlarga aylanmoqda, dasht
ekosistemasi degan tabiiy ekosistemalar deyarh yo'qolib bormoqda, inson
qo'li tegmagan o'rm onlar ham juda kam qolgan. Yer yuzi quruqligidagi
o'rm onlar maydoni 75 %dan 25 %gacha kamaygan.
Agar yashil o'simliklar maydoni kengaytirilmasa, gidroenergiya va
atom energiyasidan keng foydalanishga o'tilmasa, yana
1 0 0
yildan so'ng
atmosferada kislorod kamayib, karbonat angidrit miqdori ko'payib kishi
organizmning yashashi uchun xavf tug'diradi.
Qurg'oqcliil mintaqalarda kishilarning xo'jalikdan noto'g'ri foydala-
nishi natijasida qayta cho'llanish hodisasi yil sayin kuchayib bormoqda.
Hozirda yer qurrasi bo'yicha cho'llashgan maydonlar 30 mln. km
2
ga yet-
gan bo'lib, bu sayyoramiz quruqlik maydonining
2 0
%ni egallaydi.
Fan va texnika taraqqiy etgan sari insonning tabiatga ta ’sir etish
yo'llari va shakllari ko'payib, ular tabiatda bo'ladigan miqdor o'zgarish-
gagina emas, balki sifat o'zgarishlarga ham ohb keladi.
Ekologiya tabiat bilan tirik organizmlarning uzviy bog'lanishini ifoda etar
ekan, u shubhasiz tabiatni muhofaza qilishning ilmiy asosini tashkil etadi.
2. Ekologiyaning tarixi
Ekologiya atamasini birinchi bo'lib nemis zoologi E.Gekkel 1866-yilda
fanga kiritishni taklif qilgan bo'lsada, ekologik bilimlar qadimgi Yunoniston,
Rim, Sharq hamda Markaziy Osiyo mamlakatlarida o 'z rivojini topgan.
Jumladan, Gippokrat, Aristotel va shu kabi yunon faylasuflari asar-
larida ekologiya haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Miloddan keyin Yevropada Xristian dinining vujudga kelishi rnu-
nosabati bilan tabiiy fanlar inqirozga uchragan bir paytda Markaziy Osi-
yoda u anchagina rivojlandi. Jumladan, o'zbek ensiklopedist olimi Abu
Rayhon Beruniy (973—1051) yozib qoldirgan asarlarida (uning 152 ta asari
bo'lib, shundan bizgacha 27 tasi yetib kelgan) yil va fasllarning o'zgarishi
bilan hayvonlar va o'simliklaming o'zgarishi to'g'risida fikr yuritilgan.
Uning aytishicha birorta hayvon yoki o'simlik turi yer yuzini butunlay
qoplab olsa, boshqalarning ko'payishiga o'rin qolmaydi. Shuning uchun
dehqonlar ekinlarni o'toq qiladilar, asalarilar asalni bekorga yeydigan o'z
jinslarini o'ldiradilar. Faylasuflardan biri Beruniy — yer yuzining o'zgarishi
o'simlik va hayvonlarning o'zgarishiga olib keladi, deb ta’kidlaydi.
Beruniy «Saydana» degan asarida 1116 tur dori-darmonlarni tavsif-
lagan. Bemniyning «Qadimgi avlodlardan qolgan yodgorliklari» va «Hindis-
ton» degan asarlarida o'simlik va hayvonlaming tuzilishi hamda ularning
tashqi muhit bilan aloqasi haqida ham qiziqarli ma’Iumotlar keltiriladi.
Abu Nasr Forobiy (873—950) botanika, zoologiya, odam anatomiyasi
va tabiatshunoslikning boshqa sohalarida fikr yuritib, tabiatda bo'lib tu-
radigan tabiiy tanlanishni va insonlar tomonidan olib boriladigan sun’iy
tanlanishni tan oladi.
Ekologiyaga doir fikrlami buyuk davlat arbobi, shoir va tabiatshunos
olim Zahiriddin Muhammad Bobur (1482-1530) ham bayon qilgan. U
o'zining «Boburnoma» degan buyuk asarida o'simliklar va hayvonlarning
o'xshash tomonlari va farqlari haqida aniq dalillar keltiradi. Samarqand,
Buxoro
hududlarida
o'sadigan o'simliklar (archalar,
butalar,
sarv
daraxtlari, zaytunlar, chinorlar) va hayvonlarning ko'pchiligi Hindistonda
o'sadigan o'simliklar va yashaydigan hayvonlarga o'xshash ekanligini ay-
tadi. Shu bilan birga Hindistondagi ko'pgina hayvonlar va o'simliklar en-
demik ekanligini qayd qiladi. U bir mamlakat o'simliklarini ikkinchi mam-
lakat yerlariga o'tqazib bog'lar barpo qilgan. Jumladan, Qobulga shi-
moldan olcha, Hindistondan banan, shakarqamish keltirib ektirgan. Keyin
chalik bu o'sim liklami Buxoro va Badaxshonga ham yuborgan.
Ekologiyaning keyingi taraqqiyoti Yevropada XVIII asrda o 'z aksini
topadi. Shu zamonda K.Linney va J.Byuffonlar qimmatli ekologik kuza-
tishlar olib borishgan. XIX asr boshlarida nemis tabiatshunosi A.Gumbold
o'simlik hayotiy shakliarining dastlabki klassifikatsiyasini tuzdi. Shvetsariya
botanigi O.F.Dekaldol o'simliklarga tashqi muhit ta’sirini o'rganadigan eir-
riologiya faniga asos soladi (1832-y.). Biroq ekologiya hamma olimlar to
monidan tan olingan fan sifatida faqatgina 1900-yillari shakllandi. Dastav-
val o'simliklar va hayvonlar ekologiyasi sohasida kuzatishlar olib borgan
F.Klements va V.Shelfordlar, moddalar almashinuvi va ozuqa zanjiri kon-
sepsiyalariga asos. solgan T.Linderhan va J.Xatchinsonlar va k o i siste-
malarini kuzatgan E.Birdje va Chana Judee hamda shularga o'xshash
boshqa olimlarning kuzatishlari umumiy ekologiya fanining nazariy
asoslarini tashkil etdi. XX asr boshlarida o'simlik va hayvonlarning tashqi
muhit bilan o'zaro ta ’sirini o'rganish bosh masala qilib qo'yildi. Shu bilan
birgalikda organizmlaming ichki suv havzalarida yashash sharoitini
o'rganish ham boshlab yuborildi. Suvda yashovchi organizmlami o'rga-
Dostları ilə paylaş: |