o'tkazilmoqda. Bu siyosat xalqimiz va davlatimiz oldida turgan ekologik
muammolaming naqadar jiddiy ekanligini sezgan holda olib borilmoqda.
Hozirgi kunda aholining ekologik xavfsizligi 0 ‘zbekiston Respubliasi
Konstitutsiyasi bilan kafolatlangan. Bundan tashqari, mustaqillik davrida
tabiatni muhofaza qilish va ekologik muammolami odilona yechishga
bag'ishlangan 100 dan ortiq hujjatlar qabul qilingan.
Ekologik munosabatlarni tartibga solib turuvchi asosiy hujjatlardan
biri — respublikamizda 1992-yil 9-dekabrda qabul qilingan «Tabiatni mu
hofaza qilish Qonuni»dir. Bu qonun tashqi muhitni muhofaza qilish, tabiiy
resurslardan to 'g 'ri (ratsional) foydalanish, ekologik sistemalar, tabiiy
komplekslar va ayrim biologik obyektlami asrashning huquqiy, iqtisodiy va
tashkiliy negizini aniqlab beradi. Inson uchun toza va qulay muhit
yaratishni kafolatlaydi. U tashqi muhitni asragan holda respublikamizni
stabil rivojlanishiga qaratilgan bo‘Ub, biologik turli-tumanlikni, inson
salomatligini va madaniy merosimizni saqlab qolishga imkon yaratadi.
1992-yil
3-iyulda
respublikamizda
«Davlat
sanitar
nazorati
to ‘g‘risida»gi Qonun qabul qilindi. Mazkur qonun xalqimizning ekologik
xavfsizligini tartibga solib, insonning toza tashqi muhitga ega bo‘lish huqu-
qini mustahkamlaydi, har qanday iqtisodiy faoliyatning toza (sanitar ho-
lati) bo‘lishini talab etadi, sanitar standartlar, m e’yorlar va qoidalaming
buzilishini m an etadi.
1993-yil 6-mayda qabul qilingan 0 ‘zbekiston respublikasining «Suv va
suvdan foydalanish to ‘g‘risida»gi Qonuni respublikamizning suvga bo‘lgan
munosabatlarini tartibga soladi, xalq xo'jaligi, aholi ehtiyoji uchun zarur
bo'lgan suvdan to ‘g‘ri foydalanishni ta ’minlaydi, suvni ifloslanishi va
sho'rlanish holatlarining oldini oladi ham da insonlarning suvga bo'lgan
huquqlarini kafolatlaydi.
1996-yil 27-dekabrda «Atmosfera havosini muhofaza qilish to'g'risida»
Q onun qabul qilinib, unda davlat tashkilotlari, korxonalar, muassasalar,
jom oa birlashmalari va fuqarolaming atmosferani asrash bo'yicha faoliyat-
larini tartibga solish huquqlari berilgan. Bu qomm atmosfera havosini toza
tabiiy holda saqlashga uni kimyoviy, flzikaviy va biologik xavfli chiqindi-
lardan asrashga yo'naltirilgan. Atmosfera havosini asrashga qaratilgan dav
lat standartlari kiritilgan bo'lib, ular atmosferani himoya qilish rejimini,
uning holatini nazorat qilish usullarini va shu kabi boshqa talablami o'z
ichiga oladi.
Atmosferaga zararli chiqindilami chiqarganligi uchun pul jarimasi
solinadi.
1997-yil 26-dekabrda O'zbekiston Respublikasida «Hayvonot dunyo-
sini asrash va ulardan foydalanish to ‘g‘risida»gi Qonun qabul qilinib, bu
qonun respublikamiz hududidagi hayvonlami himoya qilish, ulardan to ‘g‘ri
foydalanish, ularning yo'qolib ketayotgan turlarini qayta tiklash, hayvon
turlarining yashashi uchun qulay sharoitlar yaratish va tabiiy jamoalarning
birligini asrab qolishni tartibga soladi va ularning huquqiy asoshrini
yaratadi.
Q onunda aytilishicha, hayvonot dunyosi davlat mulki bo'lib qoladi va
ular doimo davlat himoyasida bo'ladi.
1997-yil 26-dekabrda Respublikada «O'simliklar dunyosini asrash va
ulardan foydalanish to 'g ‘risida»gi Q onun ham qabul qilingan. Bu qonunda
tabiiy sharoitda o'sayotgan o'simliklar dunyosini asrash, ulardan foydala
nish, ularning genofondlarini saqlab qolish va qayta tiklash kabi masalalar
o'zining huquqiy asosini topgan. Qonunda aytilishicha, o'simliklar dunyosi
davlat mulki hisoblanadi va u davlat tom onidan muhofaza qilinadi.
Tabiatni muhofaza qilish to'g'risidagi qonunlarni buzganligi uchun ji-
noiy, m a’muriy, moddiy, intizomiy va mulkiy javobgarlik belgilangan
bo'lib, ularning hammasi O'zbeksiton Respublikasining Jinoyat Kodeksi,
M a’m uriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksida va fuqarolik hamda M ehnat
Kodekslarida aks ettirilgan.
NAZORAT SA.VOLLARI
1. Um um iy ekologik xarakterga ega bo'lgan va yechilishi zarur
bo'lgan m uam m olar to'g'risida fikr bildiring.
2. Hozirgi zam on tushunchasi bo'yicha atmosferaga ta ’rif bering.
3. N.N.M aiseyev tomonidan asoslangan noosfera to'g'risidagi tushun-
chalam ing asosiy mazmunini tushuntiring.
4. Hoziigi kunda jamiyatning rivojlanishi darajasini baholash bo'yicha
taklif qilingan mezonlar to'g'risida nim ani bilasiz?
5. Tabiiy resurslami qazib olish va ulam i qayta ishlashni takomil
lashtirish tashqi muhitga chiqaradigan zaharli moddalarga qanday ta ’sir
qiladi?
6. Tashqi m uhitni muhofaza qilish bo'yicha tuzilgan qanday xalqaro
konvensiyalarda O'zbekiston ishtirok etmoqda?
7. Tashqi muhit va tabiatni muhofaza qilishning huquqiy asoslari ni-
m adan iborat?
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Karimov I.A. « 0 ‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsiziikka
tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari». — Т.: 0 ‘zbekiston,
1997.
2. T o‘xtayev A. «Ekologiya». — Т.: 1998.
3. Shodimetov Yu. «Ijtimoiy ekologiyaga kirish». — Т.: 0 ‘qituvchi,
1994.
4. Otaboyev Sh va boshqalar. «Inson va biosfera». — Т.: 1995.
5. Rafikov A.A. «Tabiatning ekologik muvozanati” . — Т.: 1990.
6. Xolmo'minov J. «Ekologiya va qonun*. Т.: 2000.
7. Negmatov A.N «Ekologiya va hayot» — Т.: 0 ‘zbekiston, 2002.
8. Eigashev Sh. va boshqalar. Ekologiya (m a’ruza matni). — Т.: 2000.
9. Egamberdiyev R., Eshchanov R. «Ekologiya asoslari”. — Т.: Zar
qalam, 2004.
10. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish. — Т.: 0 ‘qituvchi, nashriyoti.
1991.
11. Мирзаев С., Эргашев А. Консептуальная основа водно
экологических взаимоотнош ений в бассейне Арадского моря. — Т.:
1998.
12. Usmonov I.U ., Usmonov Sh.M. Orol haqida ba’zi yechimtalab
muammolar. 0 ‘zbekistonning ekologik muammolari va tabiatni muhofaza
qilish. To‘plam Samarqand. 1998.
13. Eigashev Sh., 0 ‘rmonov Z. Ekologiya (ma’ruza matni). - Т.:
2000
.
14. Hamdamov I.X., Abilova S.A. Hozirgi zamon tabiiy fanlar kon-
sepsiyasi. Samarqand. 2005.
15. Sultonov P.S., Ahmedov B.P. «Ekologiya va atrof-muhitni m uho
faza qilish». — Т.: 2004.
16. Tursunov X.T. Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. -
Т.: 0 ‘zbekiston, 1997.
17. Буригин В.А.И.ДР «Селское хозайство и экология». - Т. 1990.
18. Одум Ю. Экология. - М.: Мир, 1986.
19.
Пехов А.П.-Биология с основами
экологии.
Санкт-
Петербург. 2000.
20. Горышина Т.К. «Экология растений». - М.: 1979.
21. Акимов Т.А., Хаскин В.В. — Экология. — М.: изд-во Юнита,
1998.
22. Дворовский М.С. Экология растений. Изд. Высшая школа,
1983.
23. Опустывание в Узбекистане. Труды Семинара ЛФ М И нат-
сионалного осознания конвенции ООН по борбе с опустовыванием
В Республике Узбекистан. — Т. 1982.
M UNDARIJA
So‘z b o s h i................................................................................................ .....3
I b o ‘lim.
1.1. Ekologiyaning predmeti, maqsadi va vazifasi
4
Autekologiya va sinekologiya
2. Ekologiyaning tarixi.................................................................................5
3. Ekologiya obyektlarini kuzatish usullari.......................................... .....9
4. Ekologiyaning qishloq xo'jaligida va inson hayotidagi ahamiyati...... .....11
5. Ekologik muammolar........................................................................ ..... 13
I I bo lint.
Yer kurrasi
1. Atmosfera...............................,.................................................................. 21
2. Gidrosfera..................................................................................................26
3. L itosfera.............................................................................................. ..... 41
I I I bo Him.
Tashqi muhit omillari
1. Tashqi m uhit bilan oiganizmning birligi..............................................49
2. Ekologik omillar: biotik, abiotik, antropogen..................................... 50
3. Biotik omillar va ularning organizm uchun ahamiyati................ ......53
4. Antropogen omillar...................................................................... ........... 54
I V bo ‘lim.
Iqlim omillari.
1. Atmosfera, uning tarkibi va organizm uchun ahamiyati.......... .........57
2. Yorug‘lik va uning organizmlar uchun ahamiyati......................... .....58
3. H arorat va uning organizmlar uchun ahamiyati........................... ..... 61
4. Suv va uning organizmlar uchun ahamiyati........................................62
5. Havo va uning organizm uchun ahamiyati.................................... ..... 66
6. Tabiatdagi mavsumiy o'zgarishlar.................................................... ..... 67
V bo ‘lim.
Tuproq (edafik) va orografik omillar
1. Tuproq ekologik om il........................................................................ ..... 69
2. Tuproqning biotik omillari..................................................................... 69
3. Tuproqning kislotali muhitiga o‘simliklaming munosabatlari............... 71
4. Tuproqning tuz rejimiga o‘simliklaming reaksiyasi
Makro va mikro elementlaming 0 ‘simliklar uchun ahamiyati........ ..... 73
5. Sho'rlangan tuproqda o'suvchi o'simliklaming ekologik xususi-
yatlari..............................................................................................................76
6. Orografik omillar................................................................................ ..... 77
VI bo ‘lim.
Populatsiya to'g'risida ta ’limot
1. Biologik shakllanish daiajalari va ularning iyerarxik qatorlari......... ..... 79
2. Populatsiya tushunchasi..................................................................... .....79
3. Populatsiyaning statistik tavsifi: tug'ilish, o'sish zichligi, o'lim ........ .....85
4. Populatsiya strategiyasi, populatsiyalaming o'zaro ta ’siri........... ......88
5. Turlararo raqobatlihk..................................................... .........................91
VII bo ‘lim.
Jamoalar to'g'risida ta ’limot
1. Jamoaning tuzilishi va shakllanishi.......................................................93
2. Biotsenozlar................... ..................................................................... .....94
3. Jam oa komponentlari o'rtasidagi munosabatlar............................ .....98
4. Jamoaning tur, tizim, genetik turli-tumanligi........................... ......... 100
5. Jamoaning shakllanish mexanizmida yirtqichlik va raqobatning
roli................. ...................................................................... .......................... 103
6. Serial va Klimaks jamoalar. Mono va poliklimaks nazariyalar........... .....104
VIII bo ‘lim.
Ekosistema to'g'risida ta ’limot
1. Ekosistema to'g'risida tushuncha. Ekosistemaning mahsuldor-
ligi. A.Tenslining «ekosistema» va V.N.Sukachevning «Biogeot-
senoz» tushunchalari to 'g 'risid a ................................................................107
2. Ekosistemaning ierarxik qatorlari...................................................
109
3. Ekosistemaning asosiy komponentlari. Tirik organizmlar
ekosistemaning asosiy qismi: avtotroflar, geterotroflar, rodutsent-
lar, konsumentlar, redutsentlar. Fizik m u h it....................................
109
4. Oziq zanjiri va ekologik piramida to ‘g‘risida tushuncha.............
114
5. Tabiiy va sun’iy ekosistemalar.........................................................
116
6. Markaziy Osiyo regionning ekosistemalari....................................
117
7. Inson ekologiyasi...............................................................................
118
8. Antropogen ekosistemalar, ularning inson salomatligiga ta’siri.............
120
IX bo ‘lim.
Biosfera
1. Biosfera haqida tushuncha................................................................
123
2. Tirik organizmlar biosferaning asosiy qismi..................................
123
3.Tirik organizmlaming xilma-xilligi va ularning yer sharida
tarqalishi, quruqlik va okean biomassalari.........................................
124
4. Biosferada moddalaming davriy aylanishi va eneigiyaning o'zgarishi.
127
5. Biosfera evolutsiyasi...........................................................................
129
X bo lim.
Tabiiy resurslar va ulardan faydalanish
1. Tabiiy, moddiy mehnat resurslari. Resurslar tavsifnomasi..........
132
2. O'zbekistonning tiklanadigan va tiklanmaydigan resurslari va
ulardan foydalanish...............................................................................
133
X I bo ‘lim.
Iqlim va uni o'zgarishining insoniyat rivojianishiga ta’siri
1. Iqlim va uni o'zgarishining insoniyat rivojianishiga ta ’siri..........
140
2. Issiqxona samarasi.............................................................................
141
3. Iqlim o'zgarishi va qishloq xo'jaligi.......................................... ....... 142
4. Iqlim o'zgarishi va okean sathi........................................................
143
5. Iqlim o'zgarishi va cho'llashish.......................................................
144
6. Iqlim o'zgarishi va suv resurslari....................................................
145
7. Iqlimning o'zgarishi va uning ijtimoiy oqibatlari..........................
146
8. O'zbekiston iqlimining hozirgi o'zgarishi va uning iqtisodiyotga
ham da tabiiy resurslarga ta ’siri............................................................
147
X II bo ‘lim.
Orol dengizi muammolari
1. Orol dengizi muammosining tarixi. Orolning qurish sabablari
va uning hozirgi holati...........................................................................
151
2. Orol dengizini saqlash to'g'risida qabul qilingan asosiy hujjatlar........
153
3. Orolni saqlab qolish mumkin bo'lgan chora-tadbirlar.................
155
XIII b o ‘lim.
Hozirgi ekologik krizis (tanqislik) va uning xususiyatlari
1. Ekologik krizis va ekologik vaziyat (situatsiya).............................
158
2. Hozirgi ekologik krizis va uning xususiyatlari.
Insonning muhit va biosferaga ko'rsatayotgan ta ’sir doirasi...........
159
3. O'zbekiston Respublikasida cho'llanishga qarshi kurashning......161
milliy dasturi...........................................................................................
4. Cho'llashishga qarshi chora-tadbirlar.............................................
161
5. O'rmon-mehorativ tadbirlar............................................................
162
6. Gidrotexnik tadbirlar........................................................................
163
X IV b o ‘lim.
Ba’zi bir umumiy ekologik muammolar va ulami
165
yechish yo'Uari
1. XXI asrda barqaror rivojlanishning asosiy konsepsiyasi..............
2. Hozirgi zamon tushunchasi bo'yicha noosfera konsepsiyasi...........
166
3. Tashqi muhitni muhofaza qilish bo'yicha tuzilgan
xalqaro..... 170
konvensiyalarda O'zbekistonning ishtiroki.........................................
4. Tashqi muhit va tabiatni muhofaza qilishning huquqiy asoslari.
170
Foydalanilgan adabiyotlar....................................................................
173
I. H.HAMDAMOV, Z. S.BOBOMURADOV, E. I.HAMDAMOVA
EKOLOGIYA
Toshkent — «Fan va texnologiya» — 2009
Muharrir:
M.Mirkomilov
Tex. muharrir:
A.Moydinov
Musahliiha:
G.Karimova
Kompyuterda sahifalovchi:
Sh.Mirqosimova
Bosishga ruhsat etildi 8.05.2009-y. Bichimi 60x84 1/16.
«Timez Uz» gamiturasi. Ofset bosma usulida bosildi.
Shartli bosma tabori 11,5. Nashriyot bosma tabog'i 11,0.
Tiraji 1000. Buyurtma №115.
«Fan va texnologiyalar bosmaxonasi»da chop etildi.
700003, Toshkent sh., Olmazor ko‘chasi, 171-uy.
Dostları ilə paylaş: |