I hamdamov, Z. Bobomuradov, E. Hamdamova

jadvalning davomi
4
Qashqadaryo
47
146,0
5
Namangan
17
5,5
6
Samarqand
93
104,7
7
Surxondaryo
21
34.9
8
Sirdaryo
7
13,4
9
Toshkent
29
25,0
10
Farg‘ona
41
7,0
Jami:
301
434,3
Tuproq  eroziyasiga  qarshi  kurashishda  sug‘orish  texnikasini  to‘g‘ri  tashkil 
etish  katta  ahamiyatga  ega  bo‘lib,  uning  o‘zi  ham  irrigatsiya  tarmoqlarining 
holatiga  hamda  kartalaming  tekisligiga  (planirovkasiga)  bog‘liqdir.  Hozirgi 
kunda 2,5  ming km dan ortiq kanallar qayta tiklanishga muhtojdir.
0 ‘mion-meliorativ tadbirlar hajmi
t / r
Tadbirlar
0 ‘lchov  birligi
Ishning
umumiy
hajmi
Jumladan,
birinchi
navbatda
1
Qirg'oqlam i 
mustahkamlash  ishlari
ming  km
5,1
1,0
2
Sellar  to'playdigan  in- 
shootlar qurish
dona
301
141
3
Seldan 
saqlanidgan 
boshqa  xil tadbirlar
mln  so‘m   (1991- 
yil bahosida)
103,3
54,1
4
Irrigatsiya  tarmoqlarini 
rekonstruksiya  qilish
ming  km
2,6
1,4
5
Eroziyaga  qarshi  gidro- 
teznik  inshootlar qurish
ming  dona
75
5
6
Jarliklar 
hosil 
bo‘li- 
shining  oldini  olish
ming ga
13,4
6,4
NAZORAT  SAVOLLARI
1.  Ekologik krizis va ekologik vaziyat to ‘g‘risida tushuncha bering.
2.  Hozirgi  ekologik  krizis  va uning  xususiyatlari  nimalardan  iborat?
3.  Insonning  biosferaga  ko‘rsatayotgan ta ’sir doirasini  izohlang.
4.  0 ‘zbekistonda  cho'llanishga  qarshi  kurash  chora-tadbirlari  nima­
lardan  iborat?
5.  Eroziyaga  qarshi  olib  boriladigan  o ‘rmon-meliorativ  tadbirlar 
to ‘g‘risida  nimalarni bilasiz?
6.  Gidrotexnik tadbirlar nimalarni  o ‘z ichiga  oladi?
7.  0 ‘zbekistonda  sellar to ‘playdigan  inshootlarning viloyatlar orasidagi 
taqsimoti.

---

BA’ZI  BIR  UMUMIY  EKOLOGIK MUAMMOLAR 
VA ULARNI  YECHISH YO‘LLARI 
1. 
XXI  asrda barqaror  rivojlanishning 
asosiy konsepsiyasi
Hozirgi  kunda  umumiy  ekologik  xarakterga  ega  bo'lgan  va  yechimini 
hal  qilishini  talab  etadigan  muammolarga  V.V.Vemadskiyning  noosfera 
to ‘g‘risidagi  barqaror  rivojlanish  konsepsiyalari,  ekologik  muammolarga 
bag‘ishlangan  xalqaro  shartnomalar va shu kabilar kiradi.
Kelgusi  avlod  qobiliyatini  saqlab  qolgan  holda  inson  o‘z  ehtiyojlarini 
va  talablarini  qondira  oladigan  darajada  kuzatiladigan  rivojlanishni 
barqaror rivojlanish  deyiladi.
Tashqi  muhit  va  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishni  bir-biridan  ajratgan 
holda  alohida  qaramaslikni  his  etish  barqaror  rivojlanish  konsepsiyasining 
asosini  tashkil  etadi.  Demak,  ana  shu  nuqtayi  nazardan  qaralganda  sog'lom 
ijtimoiy-iqtisodiy  muhitda  sog'lom  tashqi  muhit  mavjud  bo'ladi.  Birlashgan 
millatlar  tashkilotining  (KOONOSR)  asosiy  hujjatlari  bo'lmish  «XXI  kun 
tartibi»da  barqaror  rivojlanishni  kelgusida  ta’minlaydigan  keng  ko‘lamdagi 
masalalar  ko‘zda  tutilgan.  Ana  shunday  masalalarga  iqlim  o'zgarishining  ol- 
dini  olish,  cho'llashishga  qarshi  kurashish,  ekologik  ta’limni  kuchaytirish, 
turli  xil ekologik  uyushmalar  ishlari  va  shu  kabilar kiradi.  Ana  shunday eko­
logik  muammolami  hal  etishda  inson  faoliyati  bilan  bog'liq  bo'lgan  barcha 
masalalarning  muhimliligini  nazarda  tutmoq  zarur.  Bu  sanoat  va  qishloq 
xo'jaligida  ishlatiladigan  texnologiya,  qashshoqlikka  qarslii  kurashish,  ehtiyoj- 
lar  tizimini  o'zgartirish  doimiy  yashaydigan  uy-joylarni  ko'paytirish,  har  xil 
toifadagi  aholining  rolini  ko'paytirish  va  shu  kabilar.  Ana  shularga  o'xshash 
40 ga yaqin masalalar 4 ta bo'limga birlashtirilgan.
a)  harakat  dasturi;
b)  ijtimoiy-iqtisodiy aspektlar;
d)  aholining  rolini  kuchaytirish;
e)  bajarish vositalari.
Birlashgan  millatlar  tashkiloti  tomonidan  yana  iqlim  o'zgarishining 
oldini  olish,  o'rm onlarni  asrash,  biologik  turli-tumanlikni  muhofaza  qilish 
bo'yicha  ham  konsepsiyalar qabul qilindi.
Birlashgan  millatlar tashkiloti  barqaror  rivojlanishni  e ’lon  qilib  b ircha 
davlatlardan  shu  konsepsiyalar  asosida  o'zlarining  milliy  barqaror  rivojla­
nish  konsepsiyalarini  qabul  qilishini  so’ragan  va  hozirgi  kunda  ko'pchilik

---

davlatlar,  shu  jum ladan,  bizning  respublikamizda  ham  shunday  konsepsi- 
yalar qabul  qilingan.
Barqaror  rivojlanish  konsepsiyasini  akademik  M.M.Maiseyev  tan  ol- 
maydi.  Uning  aytishi  hozirgi  kunda  va  bundan  keyingi  yaqin  yillarda  ham 
barqaror  rivojlanish  to ‘g‘risida  gap  boiishi  mumkin  emas.  Chunki,  deydi
u,  barqaror  rivojlanishga  qarab  ishlash  hozirgi  ekologik  holatni  oddiylashti- 
radi,  insonlarning  ekologik  muammolarining  naqadar  murakkab  ekanligini 
sezmaslikka,  ulam i  yechish  yo'llarini  topishda  qiyinchiUklarga  to ‘g‘ri 
kehslilari  mumkinligini ta ’kidlaydi.
2.  Hozirgi zamon  tushunchasi  bo‘yicha  noosfera  konsepsiyasi
Noosfera  tushunchasi  fransuz  olimlari  E.Lirua  va  P.Teyyara,  De 
Shardenalar  tom onidan  fanga  kiritilgan  bo‘lib,  aqlli  qatlam  (sfera)  degan 
m a’noni  anglatadi.  Keyinchalik  bu  tushunchani  akademik  V.I.Vernadskiy 
rivojlantirib  noosfera  bu  biosferaning  qonuniy  asosida  rivojlangan  bir  davri 
bo‘Ub,  bu  rivojlanishda  inson  asosiy  belgilovchi  rolni  o'ynaydi,  dedi. 
Hozirgi  kunda  noosferani  tushuntiruvchi  bir  qancha  konsepsiyalar  mavjud 
bo‘lib  ulardan  birining  aytishicha,  noosferaning  mohiyati  inson  faoliyati  bi­
lan  bog‘liq  va  noosferadagi  hozirgi  ekologik  vaziyat  insonlarning  aqliy 
ta ’siri  oqibatida  vujudga  kelgan.  Boshqa  birovlarining  ta ’kidlashicha,  bios- 
fera  shunday  rivojlanish  darajasiga  borib  yetdiki,  unda  bo‘Ub  o‘tadigan 
jarayonlar  inson  yordamida  boshqariladi.  Akademik  V.I.Vernadskiy  inson 
o‘ziga  kerakli  mahsulotlar  va  shunga  o'xshash  boshqa  moddiy  boyliklami 
biosferadagi  tabiiy jarayonlarga  kamroq  aralashgan  ho Ida  olishni  o ‘rganishi 
lozim,  degan  edi.
Yuqorida  aytilganlardan  ko'rinib  turibdiki,  V.I.Vernadskiy  biosfera- 
ning  o‘rniga  keladigan  noosferaning  asosiy  konturlarini  belgilab  beigan 
xolos.
Biosferadan  noosferaga  o'tish mexanizmi va  noosfera  atamasining  o‘zi 
hali to ‘lig‘incha  yoritib  berilmagan.
Noosfera  to‘g‘risidagi  tushunchalaming  asosiy mazmuni.
N.N.M aiseyev tom onidan  rivojlantirilgan.  Ular quyidagilardan  iborat:
Noosferagacha  uzoq  muddat  davrda  noosfera  oldi  davr  bo‘lib  o ‘tadi. 
Bu  davrda  insoniyat  biosferada  mavjud  bo'lgan  qonuniyatlarni  tushunib 
yetishi  lozim  va  u  biosferada  bo’ladigan  jarayonlarda  o ‘z  o'rnini  topa 
bilishi  kerak.  H ozir aynan ana  shunday davr hisoblanadi.
Bu  noosfera  oldi  davrida  insoniyat  tabiatga  zarar  keltirmayman  degan 
prinsiplarda  yashashlari  lozim,  biosferaga  kuch  ishlatishdan,  tabiatni  o ‘ziga 
bo‘ysundirish  va  shu  kabi  tushunchalardan  voz  kechishi  lozim.  Milliard 
yillar  mobaynida  mavjud  bo‘lgan  planetamizdagi  hayotni  asrash,  uni  toza 
saqlash  va  kelgusi  avlodlaiga  obod  va  toza  holda  saqlash  kabi  m as’uliyatli 
vazifa  (insoniyat)  yelkasida turibdi.
Insonning  barcha  hayot  faoliyatini  noosferizatsiyalashda  tashkiliy tad­
birlar  muhim  ahamiyatga  ega.  Ana  shulardan  eng  muhimlari  xalqaro  eko-

---