I hamdamov, Z. Bobomuradov, E. Hamdamova

Artezian  suvlaming  minerallanish  darajasi  turlicha  bo'ladi.  Yer  betiga 
yaqin  (100—600  m   chuqurlikda)  bo'lgan  suvlar  chuchuk. 
1
  litrida 
1
  gramm 
tuz  bo'ladi.  Bu  suvlarda  ko'proq  gidrokarbonat,  xlorid  tuzlari  bor.  Lekin 
suv  qancha  chuqurlikdan  chiqsa,  uning  minerallanish  darajasi  shuncha  or­
tib  boradi.  1  litr suvda  50  gramm  har xil tuzlar  bo'ladi.  Mineral  suvlar shi- 
fobaxsh  xususiyatga  ega.  Chuqurlashgan  sari  suv  issiq  bo'lib,  harorati 
300°C ga yetishi  mumkin.
Yer osti suvlarining joylashish sxemasi.
Yer  osti  suvlari  quruq  iqhmli  tumanlar  uchun,  ayniqsa,  ahamiyati 
katta,  chunki  bunday  suvlar  bilan  hatto  ekin  dalalarini  ham   sug'orish 
mumkin.  Markaziy  Osiyoda  ko'plab  (artezian  quduqlari)  qazilib,  aholi  va 
chorva  mollari  suv  bilan  ta ’minlanmoqda,  ekinlar  sug'orilmoqda.  O 'rta 
minerallashgan  suvlardan  davolash  maqsadida  foydalanilmoqda.  Yer  osti 
suvlari  qattiq  (muzlagan)  holatda  ham  uchrashi  mumkin.  Yer  osti  suvi 
O 'rta  yillik  harorati  0°C  dan  past  bo'lgan  yerlarda  muz  holida  uchraydi. 
Bunday  joylar  Yevrosiyoning  shimolida,  Shrniohy-Sharqida,  Amerikaning 
Shimoliy qismida,  Antarktidada uchraydi.
Bunday  joylar  abadiy  muzliklar  deyiladi.  Muzlab  yotgan  yerlarning 
qalinligi  600-800  metiga  yetadi.  Yer sharining  25  %  maydoni ana  shunday 
doimiy muzlab yotgan yerlardir.
Muzliklar  Quruqlikdagi  suvning  ko'pchilik  qismi  (24  mln.  km3)  muz 
holidadir.  Bu  esa  planetamizdagi  barcha  chuchuk  suvning  25  %dir. 
Muzliklaming  ko'pchiligi  Antarktidada,  Arktikada  bo'lib,  Osiyoning  tog'li 
o'lkalarida  Qoraqum,  Tyan-Shan,  Pomir,  Himolay,  Oltoy,  Kavkaz  va 
boshqa  tog'larda  ham muzliklar bor.
Yer  sharida  eng  katta  tog'  muzliklari  Qoraqum  tog'laridagi  Siachen 
(uzunligi  75  km),  Pomirdagi  Fedchenko  (77  km),  Tyan-Shandagi  Inilchik 
65  km)  muzliklardir.
Markaziy  Osiyo  tog'laridagi  hozirgi  zam on  muzliklarining  umumiy 
maydoni  16x562  km2.  Bu  esa  Kavkaz tog'laridagi  muzliklardan  9,5  marta, 
Oltoy  muzliklaridan  esa  28  marta  ziyoddir.  Markaziy  Osiyo  muzliklarining 
48  %,  Pomir tog'larida  46  %,  Tyan-Shan  tog'larida  va 
6
  %  Oloy tog'larida

---

joylashgan.  Fedchenko  muzligining  uzunligi  77  km,  eni  2—5  km,  qalinligi
0,5  km bo'lib,  dunyoda eng  katta tog*  vodiy muzligidir.
Botqoqliklar.  Yer  ustida  namgarchilikka  moslashgan  o'simliklar  o ‘sib 
yotadigan  o ‘ta  zax  yertar  botqoqliklar  deb  ataladi.  Botqoqliklaming  hosil 
bo'lishi  uchun  relyef  tekis  bo'lishi;  a)  kelgan  suvga  nisbatan  bug'lanish 
kam  bo'lishi,  b)  suv  o'tkazmaydigan  qatlam  yer  yuzasiga  yaqin joylashishi 
lozim.  Botqoqliklar  ko'l  tagiga  qum  loyqalari  cho'kib,  uning  sayozlanishi- 
dan  ham  hosil bo'lishi  mumkin.
Botqoqliklarda  qamish,  savagich,  qug'a,  qiyoq,  mox  va  boshqa 
o'simliklar  o'sadi.  Botqoqliklar  asosan  Shimoliy  zonada joylashgan  hudud­
larda:  Rossiya,  Ukraina,  Belorusiya,  Boltiq  bo'yi  mamlakatlarida  uchraydi. 
Ana  shunday  yuqorida  nomi  zikr  qilingan  mamlakatlarda  2,5  mln  km
2  
yerni  botqoqliklar  egallaydi,  yoki  umumiy  maydonining 
1 0
  %  demakdir. 
Markaziy  Osiyoda  botqoqliklar  faqat  Amudaryo,  Sirdaryoning  quyi 
qismlarida  uchraydi.
G 'arbiy  Sibir  tekisligining  70  %  maydoni  botqoqlashgan  bo'lsa,  Ros­
siya  tekisligining  miqdori  shimolda  20—50  %,  Kareliya  va  Kola  yarim 
orolida  esa  30  %ga  yetadi.  Botqoqli  yerlar  torf zaxirasiga  boy  bo'lib  xalq 
xo'jaligida  muhim  ahamiyatga egadir.
Ko'llar  quruqlikning  suvga  to'lgan  va  dengiz  bilan  bevosita. tutashma- 
gan  chuqurliklariga  ко ‘liar deyiladi.
Yer  sharidagi  ko'llaming  maydoni  2,7  mln.  km
2
  bo'lib,  ularning  bu- 
tun quruqlik  maydonining 
1 , 8
  %ni  ishg'ol etadi.
Ko'llar bir necha  xil bo'ladi.
1.  Tektonik  ko'llar,  bularga  Kasbiy,  Baykal,  Buyuk  ko'llar,  Onega, 
Ladoga,  Issiqko‘1,  Orol,  Balxash  ko'llari  misol  bo'ladi.  Tektonik  yo'l  bilan 
paydo  bo'lgan  ko'llar  juda  katta  va  chuqur  bo'ladi.  Darhaqiqat,  Kasbiy 
ko'lining  maydoni  371  ming  km3,  bo'lib  dunyodagi  eng  katta  ko'l  hisobla­
nadi.  Baykal  ko'li  dunyodagi  eng  chuqur  ko'l  bo'lib,  uning  chuqurligi 
1620  m.
2.  Uchgan  vulqon  konuslari  suv  bilan  to'lganda  ham  ko'llar  vujudga 
keladi.  Kamchatka  yarim  orolidagi  Kronoki  ko‘li  xuddi  shunday  yo'l  bilan 
paydo  bo'lgan.
3.  To‘g‘on  ko'llar  katlavanasi  tog'  qulab  tushib,  daryo  vodiysini to'sib 
qo'yishidan  hosil  bo'ladi.  Bunday  ko'llaiga  Pomirdagi  Sarez  ko'li  (chuqur­
ligi  505  m),  Zurko'l,  Yashilko‘1  misol bo'ladi.
4.  Morena  ko'llari.  Asosan  antropogen  davrda  materikning  muzliklari 
ta ’sirida  paydo  bo'lgan  chuqurliklarning  suv  bilan  to'Iishidan  hosil  bo'lgan 
bu  xildagi  ko'llarga  Skandinaviya  va  Taymir  yarim  orollaridagi,  Seliter,  Il­
men,  Pskov,  Tyupozero  ko'llari  kiradi.
5.  Karet  ko'llari.  Ohak,  gips  kabi  suvda tez eriydigan jinslar tarqalgan 
yerlarda vujudga  keladi.  Suv jinslam i eritib,  konus yoki varonkasimon  chu- 
qurliklar  hosil  qiladi,  so'ngra  ular  suv  bilan  to'lib  ko'lga  aylanadi.  Bunday 
ko'llar Qrim  Yarim oroli va  Shimoliy  Kavkazda uchraydi.
6
.  Ba’zi  ko'llar tekislikda  oqadigan  daryolaming  eski  o'zanlarida  ham

---