I hamdamov, Z. Bobomuradov, E. Hamdamova

atrofida. 
0
‘zbekistonda  4,5  mln.  km
2
 ga  yaqin  sug'oriladigan  yer mavjud.
Daryolaming  energetik  ahamiyati  ham   muhimdir.  Yer  sharidagi 
daryolaming  umumiy  potensial  energiya  resursi  3750  mln  KVT  bo'lib, 
shundan  35,7  %i  Osiyo,  18,7  %,  Janubiy  Amerika,  6,4  %,  Yevropa  va
4,5  %,  Avstraliya  daryolariga  tog'ri  keladi.  Hozirgi vaqtda  daryo  gidroener- 
giya  resurslaridan  faqat  9  %gina  foydalanilmoqda.  M D H   potensial  ener­
giya  450  mln  kvt  bolib,  shundan  79  mln.  kvt  resursi  Yevropa  qismiga, 
371  mln  kvt  Osiyo  qismiga  to 'g 'ri  keladi.  M D H   mamlakatlari  gidroener­
getik  resursi  AQSHnikidan  4  marta,  Kanadanikidan  9  marta,  Yaponi- 
yanikidan  esa 
2 0
 marta  ortiq.
Gidroeneigiyaga boyligi jihatidan  Sibir daryolari  MDHda birinchi o'rinni 
egallaydi;  Ob,  Yenisey,  Angara,  Lena,  Xatanga,  Kolima,  Pasina,  Indikirga  va 
boshqalar,  ikkinchi o'rinda Markaziy Osiyo  daryolari turadi.
Bu  o'lkada  daryolaming  umumiy  gidroenergoresurslari  60,2  mln. 
kvt  dir.
Butun  Markaziy  Osiyo  daryo  gidroeneigoresursining  17  %i  Panj 
daryosiga,  14  %i  Vaxsh  daryosiga,  11  %i  Norin  daryosiga  to 'g 'ri  keladi. 
Nihoyat  daryolar baliq ovlashda ham  muhim  ahamiyatga ega.
Tutiladigan  baliqlarning  ko'pchihgi  (80  %dan  ortig'i)  dengiz  va 
okeanlardan tutilsa,  qolgan 
2 0
  %gina  faqat  ichki  suvlardan  ovlanadi.
Hozirgi  vaqtda  O'zbekiston  daryolari  hisobida  30  ta  GES  bo'lib, 
uning  umumiy quw ati  1684  mvtga  teng.  Ular yordamida  har yili  6,4  mlrd. 
kvt  soat  elektr energiyasi  ishlab  chiqilmoqda.
Katta 
daryolar 
beradigan 
energiya 
potensialidan 
tashqari 
O'zbekistonda juda  ko'p  kichik  daryolar,  irrigatsiyalar  kanallari  va suv om - 
borlari  mavjud  bo'lib,  ular  har yili 
8 , 0
  mlrd.  kvt  soat  elektr  energiya  ishlab 
chiqarish quwatiga  egadirlar.
Shunday  qilib  O'zbekistonning  umumiy  gidroenergetik  potensiali 
7445  mvt  quw atli bo'lib,  har yili  26,7  mlrd.  kvt  soat  elektroenergiya  ishlab 
chiqarish  qobiliyatiga  ega,  hozirgi  kunda  esa  bu  quwatning  23  %dan  foy­
dalanilmoqda,  xolos.
Dunyoda  suvning  aylanishi.  Gidrosferadagi  suvning  bir qismini  atmos- 
feradagi  bug'  holatidagi  suvlar  va  bu  suvlar  ancha  miqdorni  tashkil  etadi. 
Agar  ayni  paytdagi  barcha  suv  bug'larini  bir joyga  yig'ish  mumkin  bo'Isa, 
uning  massasi  12  milliard  tonnadan  oshib  ketgan bo'lar edi.  Shunisi  xarak- 
terliki,  atmosferadagi  suvning  miqdori  deyarli o'zgarmaydi.
Quyosh  nuri  va  havo  harorati  ta ’sirida,  ayniqsa,  okeanlar  yuzasi- 
d an  ko'p  miqdordagi  suv  to'xtovsiz  bug'lanib  turadi.  Bunda  osmonga 
sof  suv  bug'lari  ko'tarilib,  suv  tarkibidagi  barcha  turli  xil  m oddalar 
okeanda  qoladi.  Okeandan  qancha  m iqdorda  suv  bug'lansa,  uning  o ‘r- 
niga  shuncha  miqdordagi  suv  qo'shiladi.  Daryolar  o 'z   suvlarini  okean- 
larga  quyadi,  yog'inlar  yog'adi  va  boshqalar  hisobiga  okeanlar  suvi 
qayta  tiklanadi.
Suvning  quruqlikdan  okeanga  tushishining  birinchi  yo'li  atmosfera 
orqali  qaytishidir.  Bunda  quruqlik  yuzasidan  ko'tarilgan  suv bug'lari bulut-

---

lar  hosil  qiladi,  ularning  ustiga  haydab  keladi  va  okean  ustiga  yog'in 
yog'adi.
Suv  okeanga  qaytib  kelishining  ikkinchi  usuli  daryolardan  oqib 
kelishidir.  Eriyotgan  muzliklar,  ko'llar,  katta-kichik  ariqlar,  buloqlar suvini 
daryolar yig'ib dengizlarga  quyadi.
Okeanga  quruqhkdan  suvning  qaytib  kelishining  uchinchi  yo'li  yer 
ostidan  oqib  kelishidir.  Yerga  chuqur  singib  ketgan  suvlar  yer  yuziga 
chiqmay,  yer ostidan okean va  dengizlarga  borib tushadi.
Okean  va  dengizlarga  kelib  tushgan  suv  yana  bug'lanib,  yog'in  quruq- 
likka  borishi  mumkin.  Dunyoda  ana  shunday  holda  suv  okean—atmosfera  — 
quruqlik  —  okean  kabi  tartibda  aylanib  turadi.  Suvning  ana  shunday  ho- 
latda  dunyoda  aylanib  turishini  suvning  dunyoda  aylanib  yurishi  deyiladi. 
Dunyoda  suvning  bu  holda  aylanib  yurishi  yerdagi  tabiatni  muvozanatda 
saqlab  turadi.
Yer yuzasidan  har yili  520  ming  kv
3
  suv bug'lanib,  bug'ga  aylanib  yu­
qoriga  ko'tariladi  va  to'yinib  kondensiyalanib,  yog'in  bo'lib  yana  yerga  tu ­
shadi.  Yer  yuzasiga  tushadigan  o'rtacha  yog'inning  miqdori  1015  mm  (520 
ming  km 3)ni tashkil etadi.
Suvning  to'xtovsiz  aylanishi  natijasida  dunyo  okeanining  suvi  2600— 
3000-yilda  bir  marta,  ko'l  suvlari  10  yilda  bir  marta,  daryo  suvlari  esa 
o 'rtacha  12  sutkada  yangilanib  turadi.  Yer  sharida  suvning  aylanib  yurishi
3  turga  bo'linadi.  Namlik  okean  ustiga  yog'ib  yana  bug'lanib  okeanga  tu ­
shadi.  Bunga  suvning  kichik aylanishi  deyiladi.  M a’lumki,  hududga  yoqqan 
yog'inning  bir  qismi  shu  yerda  bug'lanib  ketadi,  bir  qismi  daryolaiga  qu- 
yiladi va  yerga singib  ketadi.  Bu  materik ichkarisida  suvning aylanib yurishi 
deyiladi.
Katta suv aylanishi 
Suv bug'ining ko'chishi
|  
к
 
л
р
*
;
| |  
Kichik  III  |  
H
•g  § T T T s u v a y - m  
I/
а  Ъ  
lanishi 
J?  °  
& 
л
'" . o f f f  
Г  
O q i m - N ^ /
___________
5
° Ф т ! 
Oc
Dengiz 
X  
- 
. 
.  .
^  
________________ 
Oqim sizjoy 
j
Yer sharida katta va kichik  suv  harakati sxemsi.
Suvning  kichik  aylanish  bilan  materik  ichkarisida  suvning  aylanib 
yurishi  qo'shilsa,  suvning  katta  aylanishi  hosil  bo'ladi.  Masalan,  Markaziy 
Osiyoda  Kaspiy  yuzasidan  bug'langan  suvning  bir  qismi  Markaziy  Osiyo

---