I hamdamov, Z. Bobomuradov, E. Hamdamova

Yaponiyaning  Kyuso  orolidagi  Minomata  qo'ltig'iga  o‘sha  yerdagi 
Kimyo  korxonasidan  chiqqan,  tarkibida  simob  ko'p  bo'lgan  oqova  iflos 
suvning  oqizilishi  natijasida  baliqlar  kasallanib,  undan  ahohsi  50  mingdan 
ortiq  bo'lgan  M inomato  shahriga  o'tgan.  Oqibatda,  shahar  aholisi  ichida 
duduqlar,  ko'zi  zaiflar,  oyoq-qo‘li  shol  bo'lganlar,  asab  kasallari  ko'payib 
ketgan.  Bu  kasallik  Yaponiyadagi  yangi  kasallik  bo'lib,  «Minomata  kasal- 
ligi*  nomini  olgan  va  aholi  orasida  keng  tarqalib  nasldan-naslga  o'tib  bor­
moqda.
A.Ralimatullayev  va  R.I.Mamajonovlaming  (1998)  m a’lumotlariga 
qaraganda,  Zarafshon  daryosi  og‘ir  metallar  bilan  ifloslangan.  Bulardan, 
ayniqsa,  mis,  rux,  olti  valentli  xrom,  mishyak  ko'proq  uchraydi. 
Samarqand,  Navoiy  shaharlari  yaqinida  mis  va  rux  m e’yoridan  1,5—2,0 
marta  eng  ko'p  miqdorda  7—8  marta  ortiq.  Olti valentli  xromning  o'rtacha 
eng  ko'p  miqdori  Navoiy  shaliri  yaqinida  4  barobar  ortiqligi,  eng  ko'p 
miqdorda  17,4 marta  ko'pligi aniqlangan.
3.  Litosfera
Bizga  m a’lumki,  yer  kurrasi  uch  qismdan,  ya’ni  ichki  yadro  qismi, 
mantiya,  yer po'stidan tashkil topgan.
Yer  mantiyasining  yuqori  qismi  qattiq  bo'Ub,  uning  qalinligi  okean 
tagida  40  km  dan,  quruqlik tagidan  120  km gacha  boradi.  Bu  qattiq qatlam 
astinosfera  deb  ataladi.
Yer  kurrasining  eng  ustki  qismini  qoplagan  yer  po'sti  asosan  qattiq 
holdagi  tog'  jinslaridan  iborat.  Uning  qalinligi  okean  tagidan  5—10  km 
bo'lsa,  quruqlik tagidan  30—80  km ni tashkil qiladi.
Mantiyaning  qattiq  holatda  bo'lgan  yuqori  qismi  va  yer  po'sti  bir- 
galikda  litosferani  hosil  qiladi.  Litosferaning  qalinligi  okean  tagida  50  km 
dan,  quruqlikda 
2 0 0
  km gacha bo'ladi.
Litosferani  tashkil  etgan  jinslaming  kimyoviy  xossalari  yaxshi 
o'iganilmagan.  Faqat  uning  ustki  qismi  yer  po'stlog'i  ozmi-ko'pmi tekshiril- 
gan.  A.P.Vinogradovning  yozishicha,  yer po'stlog'i  kislorod  (47,2  %),  krem- 
niy (27—60  %),  aluminiy (18,60  %),  temir (5,1  %),  kalsiy (3,60  %),  magniy 
(2,1  %),  vodorod  (0,15  %)  kabilaidan  tashkil  topgan,  qolgan  0,21  %  esa 
Mendeleyev davriy sistemasidagi boshqa barcha elementlaiga to'g'ri keladi.
Kishilik  jamiyatining  butun  hayoti  litosfera  yuzasida  u  bilan  o'zaro 
aloqada  sodir  bo'ladi.  Litosfera  uzoq  vaqt  davom  etgan  geologik jarayonlar 
ta ’sirida  vujudga  kelgan  magmatik,  cho'kindi  va  metamorfik  jinslaming 
yig'indisidan tashkil topgan.  Litosferaning  ustki  qismi  yer  po'sti  materik va 
okean  tipli  bo'Ub  ular  bir-biridan  farqlanadi.  Materik  tipli  yer  po'sti  uch 
qatlamli  yotqiziqdan  -   cho'kindi,  granitli  metamorfik  va  bazalt  kabi 
jinslardan  tashkil  topgan  bo'Ub,  o'rtacha  zichUgi  2,65  g/sm 3.  Shu  sababU 
okean tipU yer po'sti ustidan  ko'tariUb  (suzib)  turadi.
Materik  tipU  yer  po'sti  litosferadagi  vujudga  kelgan jinslar  eng  q idi- 
miy  bo'Ub,  yoshi  3,0  milrd  yil  hisoblanadi.  Okean  tipU  yer  po'sti  qatlamU

---

bo‘lib,  asosan  bazaltli  jinslardan  tashkil  topgan  bo'lib,  (o'rtacha  zichligi 
2,85  g/sm 3),  uning  ustini  esa  yupqa  (qalinligi  0 ,6 -1 ,0   km  %)  cho'kindi 
jinslar qoplab  olgan.Granitli  qatlam esa  umuman  o'zgarmaydi.
Okean  tipli  yer  po'stidagi  cho'kindi  jinslar  nisbatan  yosh  hisoblanib, 
100—150 mln.  yilni tashkil etadi.
Shunday  qilib  litosferani  tashkil  etuvchi  jinslar  orasida  eng  ko'p 
tarqalgani  magmatik  va  metamorfik  yo'l  bilan  vujudga  kelgan  yotqiziqlar 
hisoblanib,  butun  yer  po'stidagi  yotqiziqlarning  90  %ni  tashldl  qiladi.  Le­
kin  geografik  qobiq  uchun  ahamiyatlisi  litosferaning  eng  ustki  qismini 
qoplagan  va  uncha  qalin  bo'lmagan  o'rtacha  qalinligi 
2 , 2
  km  cho'kindi 
jinslardir.  Chunki  geografik  qobiqdagi  barcha  dinamik  jarayonlar  o‘sha 
jinslarda  sodir  bo'ladi  hamda  u  bilan  havo,  suv  va  tirik  organizm  uzviy 
kontaktda  bo'lib,  turli xil geografik jarayonlarda  aktiv ishtirok etadi.
Yer po'sti va litosferaning tuzilishi:
A)  Kontinental  (meterik tipli)  yer po'sti:  1  — cho'kindi jins;  2  — granitli  - 
metamorfik jinslar;  3  —  bazalt jins;  4  — yuqori mantiya;  5  —  astenosfera.
B)  Okean tipli yer po'sti:  1  —  okean suvlari;  2 —  cho'kindi qatlam;
3  —  bazalt qatlam;  4  — yuqori  mantiya;  5  —  astenosfera.
Litosferaning  cho'kindi  jinslar  orasida  keng  tarqalgan  (A.B.Ronov) 
loy  va  loyli  slanets  (50  %),  qum  va  qumtosh  (23,6  %),  ohak,  dolamit  va 
boshqa  karbometli jinslar (23,49  %)dir.
Litosferaning  kontinental  qismining  tashqi  ko'rinishi  (relyefi)ni  tashkil 
etuvchi  tog'lar,  yassi  tog'lar,  qirlar,  tekisliklar,  botiqlar  yaxshi  o'rganilgan. 
Lekin okean qismining  relyefi  hali yetarli  o'rganilgan  emas.
Litosferaning  kontinental  va  suv  osti  relyefi,  uni  tashkil  etuvchi  mi- 
nerallar, jinslar yer sharini  uzoq  davom  etgan evolutsiyasi ta ’sirida  o'zining 
birlamchi xususiyatini  o'zgartirgan va bu o'zgarish  ham on  davom  etmoqda. 
Litosferadagi  bu  o'zgarishlar  eng  awalo,  yeming  geologik  jarayonlari 
ta ’sirida sodir bo'lgan.
Yeming  ichki  energiyasi  natijasida  litosferaning  relyef  shakllari  vu­
judga  kelib,  vulqonlar  otilib,  seysmik  hodisalar  ro'y  beradi.  Aksincha, 
tashqi  energiya  manbayi  quyosh  ta ’sirida  shamol,  yog'in,  daryolar,  tirik 
mavjudotlar  vujudga  kelib,  ular  ta ’sirida  muzlar  harakatlanadi,  dengiz

---