I hamdamov, Z. Bobomuradov, E. Hamdamova

vujudga  keladi.  Bunday  qoldiq  ko'llar  Amazonka,  Missisipi,  Volga,  Amu­
daryo va  Sirdaryo  kabi daryo  vodiylarda juda  ko‘p.
7.  Daryo  etagini  dengiz  suvi  bosishi,  so'ngra  daryoning  quyi  yerlarida 
qum  tili  orqali  Limanning  dengizdan  ajralib  qolislii  tufayli  vujudga  keladi- 
gan  liman  ko'llari.  Masalan,  Qora  va  Azov  dengizining  past  qirg'oqlarida 
hosil bo'lgan  Hojibiy,  Kuyangik,  Yes kabi liman  ko'llari  mavjud.
8
.  Kishilar  vujudga  keltirgan  sun’iy  ko'llar  suv  omborlari  antropogen 
ko'llar  deyiladi.  Bu  xildagi  ko'llarga  Kariba,  Asvon,  Bratsk,  Qayraqqum, 
Chordara,  Chorvoq,  K attaqo'rg'on,  Quyimozor,  Uchqizil,  Janubiy  Suixon, 
Pachkamar,  Tuyabo'g'iz  (Toshkent  dengizi)  va  boshqa suv omborlari misol 
bo'la oladi.
Suv  almashinish  xarakteriga  qarab  ko'llar  oqar  va  oqmas  ko'llarga 
bo'linadi.  Agar  ko'ldan  suv  oqib  chiqsa  oqar  ko'l  deb  ataladi.  Bunday 
ko'lning  suvi  chuchuk  bo'ladi.  Baykal,  Onega,  Antario,  Viktoriya,  Ilmen, 
Jeneva,  Sarez  ko'llari,  Zurko'l,  Yashilko'l  oqar  ko'llarga  kiradi,  aksincha, 
ko'lga  daryo  quyilsa-yu,  lekin  imdan  suv  chiqmasa,  oqmas  ko'l  deb  ata­
ladi.  Kaspiy,  Orol,  Issiqko'l,  Balxash,  Sariqamish  va  boshqalar  oqmas 
ko'llarga  misol  bo'la  oladi.  Ko'llar  yog'inlardan,  daryolardan,  yer  osti 
suvlaridan to'yinadi.
Suvning  minerallashish  darajasiga  qarab,  ko'llar chuchuk,  sho'rtang va 
sho'r  (mineral)  ko'llarga  bo'linadi.  Agar  suvning  sho'rligi  0,3  %dan  kam 
bo'lsa,  u  chuchuk  ko'l  deyiladi,  bunday  ko'llarga  Baykal,  Onega,  Ladoga, 
Sevan,  Sarez ko'llari  kiradi.
Suvning  tarkibida  tuzlaming  miqdori  0,3  %dan  24  %gacha  bo'lsa, 
bunday  ko'l  sho'rtang  ko'l  deyiladi.  Bunday  ko'llarga  Kaspiy,  Orol,  Is­
siqko'l,  Sariqamish  ko'llari  kiradi.  Nihoyat,  suvi  tarkibida  tuzlaming 
miqdori 27  %dan ortiq bo'lsa,  u  sho'r ko'l  deyiladi.  Bunday ko'llarga  O'lik 
dengiz,  Elton,  Bosqunchoq  ko'llari kiradi.
Ko'llar  xo'jalikda  katta  ahamiyatga  ega.  Ulardan  qadim  zamonlardan 
beri  kishilar baliq ovlashda  foydalanib  kelmoqdalar.  Ko'llardan  tuz  olishda, 
davolanishda,  dalalami  sug'orish,  shahar  va  qishloq  aholisini,  zavod  va 
fabrikalami suv bilan ta ’minlashda  foydalaniladi.
Daryolar.  Tabiiy  chuqurliklarda  harakat  qiladigan  doimiy  suv  oqimiga 
daryo  deyiladi.  Daryolar  buloqlardan,  sizot  suvlaridan,  botqoqliklardan, 
ko'llardan,  doimiy  qor,  muzliklardan  boshlanadi.  Agar  daryolar  ko'l  va 
muzlardan  boshlansa,  sersuv,  aksincha,  buloqlardan,  sizot  suvlaridan bosh- 
lansa,  kam  suv  bo'ladi.  Ba’zi  daryolar,  chunonchi,  Zarafshon,  Qash- 
qadaryo  suvi  ko'lga,  dengizga  yoki  daryoga  oqib  bormasdan  sug'orishga 
sarf bo'lib  tugab  ketadi.  Yer  sharidagi  eng  uzun  daryo  Afrikadagi  Nil  (667 
km)  daryosidir.  Rossiyadagi  Lena  daryosining  uzunligi  4400  km,  Markaziy 
Osiyo  daryolari orasida eng uzuni  Sirdaryo  (2982  km).
Braziliyadagi  Amazonka  yer  sharidagi  eng  sersuv  daryodir  (sekundiga 
o'rtacha  120,000  m).  Rossiyada  Yenisey  (17,400  m)  Markaziy  Osiyoda  esa 
Amudaryo  (1330  m)dir.  Daryo  o'zanida  marmar,  granit,  slanes  kabi  qattiq 
jinslar bilan  bo'sh jinslar  aralash  uchrasa,  zinapoya  kabi  o'zan  vujudga  ke-

---

ladi.  Bu  zinapoyalar  qiya  va  kichik  bo'lsa,  ostonalar,  aksincha,  katta  va  tik 
bo'lsa  sharsharalar deb  ataladi.  Yer  sharidagi eng  katta  sharsharalardan bit- 
tasi  Afrikaning  Zambezi  daryosidagi  Viktoriya  (122  m)  sharsharasidir. 
Markaziy  Osiyoning  Arslonbob  soyidagi  katta  sharsharaning  balandligi 
50  m,  Chotqol  daryosining  o'ng  irmog'i  Boltov  soyidagi  sharsharaning 
balandligi  40  m.
Yer  sharida  eng  sersuv  va  suv  yig'adigan  havzasi  eng  katta  daryo 
Janubiy  Amerikadagi  Amazonka  daryosidir.  Uning  o'rtacha  yillik  suv  sarfi 
sekundiga  120.000  m 3.  Havzasining  maydoni  7180  ming  km3.
Yer  sharidagi  eng  uzun  daryo  Afrikadagi  Nil  daryosidir  (6661  km). 
Undan  keyin  Missisipi  (6420  km),  Amazonka  (6400  km),  Yanszi  (5800 
km)  turadi.
Amazonkadan  keyin  sersuvligi  jihatidan  ikkinchi  o'rinda  Afrikadagi 
Kongo,  uchinchi o'rinda  Osiyodagi Yenisey turadi.
Rossiya  daryolari  ichida  eng  uzuni  Lena  (4400  km)  bo'lib,  dunyoda 
oltinchi  o'rinda  turadi.  Yenisey  daryosi  eng  sersuv  bo'lib,  uning  yillik  suvi 
585  km
3
 va dunyoda 
8
  o'rinda turadi.
Markaziy  Osiyoda  eng  sersuv  daryo  bu  Amudaryodir.  Uning  o'rtacha 
yillik suv sarfi  sekundiga  1330  m 2.  Sirdaryoniki  esa  430 m
3
dir.
Amudaryoning  uzunligi  2540  km,  Sirdaryoniki  2982  km.
Daryolar  muhim  tabiiy  resurslardir.  Shu  bilan  birgalikda  daryolardan 
yerlarni  sug'orishda,  energiya  olishda,  transportda,  aholini  va  sanoatni  suv 
bilan ta ’minlashda,  baliq  ovlashda va boshqalarda foydalaniladi.
Daryo  suvi,  eng  aw alo,  kishilarning  va  sanoatning  chuchuk  suvga 
bo'lgan talabini qondirishda  m uhim   ahamiyatga ega.  Hozirgi vaqtda bir  ki- 
shining  ichishi  va  ovqat  tayyorlashi  uchun  sutkasiga  2,5—3  litr  suv  sarflan- 
moqda.
Agar  kishilarning  maishiy  iste’moli  uchun  sutkasiga  200  1,  oziq-ovqat 
va savdoda 
1 0 0
 
1
,  ko'chalarga sepish va  daraxtlarni  sug'orish  uchun 
1 0 0
  Utr 
sarf bo'layotgani  hisobga  oUnsa,  yer  shari  bo'yicha  bir  kishi  sutkasiga  400 
Utr suv sarflaydi.
Sanoat  korxonalari  esa  bundan  ham  ko'proq  iste’mol  qiladi.  Hozir 
butun  dunyo  bo'yicha  sanoat  korxonalari  yiUga  400  km
3
 suv  oUb,  shundan 
40  km
3
  daryoga  qaytib  qo'shilmaydi.
O'zbekistonda  mustaqiUikka  erishilgandan  keyin  sanoat  obyektlari va 
aholini  suvga  bo'lgan  talabini  qondirish  maqsadida  ko'pgina  ishlar  qiUn- 
m oqda.  AhoU  yashaydigan  joylarga  kanallar  qazib  suv  oUb  borilmoqda. 
Artezian  quduqlari  qazib  qishloq  aholisi  ham  toza  icliimUk  suvi  bilan 
ta ’minlanmoqda.  Yerlarni  sug'orishda  daryolaming  ahamiyati juda  katta. 
H ozir  yer  sharida  200  m ln  gektarga  yaqin  yer  sug‘orilmoqda.  Buning 
uchun  har  yiU  2300  km  kub  sarflanmoqda.  Shundan  1/4  qismi  yana  yer 
ostiga  shimiladi  va  daryolarga  qaytib  qo'shiladi,  3/4  qismi  esa  butunlay 
sarflanib  ketadi.  Qozog'iston  va  Markaziy  Osiyoda  ham  sug'oriladigan  yer­
lar  ko'p  bo'Ub,  lekin  bu  o'lkada  suv  resurslari  cheklangan.  Janubiy  Qo­
zog'iston  va  Markaziy  Osiyo  daryolarining  yillik  suv  resursi  140  km
3

---