I hamdamov, Z. Bobomuradov, E. Hamdamova
Yüklə 28,71 Kb. Pdf görüntüsü
|
orqali bir o'ljadan ikkinchisiga o'tib- ketish holatlarini e’tiborga olishmagan boisalar ajab emas. Shu sababli hayotni, shu jumladan, inson hayotini saqlab qolish uchun muhim bo‘lgan ekologiyaning asosiy prinsiplarini aniqlash va ularni joriy qilish bizning vazifamizdir. 5. Ekologik muammolar Aholi sonining yildan yilga oshib borishi sanoat va transportning rivojla nishi, fan texnikaning taraqqiy etishi, insonning biosferaga ko'rsatayotgan ta ’sir doirasini kengaytirib bormoqda. Bu esa o'z navbatida u yoki bu ekologik muammolaming kelib chiqishiga sabab bo'lmoqda. Ekologik muammo deganda insonning tabiatga ko'rsatayotgan ta ’siri bilan bog'liq holda tabiatning insonga aks ta ’siri, ya’ni uning iqtisodi- yotiga, hayotida xo'jalik ahamiyatiga molik bo'lgan jarayonlar, tabiiy hodisalar bilan bog'liq (stixiyali talafotlar, iqlimning o'zgarishi, hay vonlaming yalpi ko'chib ketishi va boshq.) har qanday hodisalar tu- shuniladi. Ekologik muammolar 3 guruhga bo'linadi. 1. Umumbashariy (global). 2. Mintaqaviy (regional). 3. Mahalliy (lokal). Dunyo bo'yicha kuzatiladigan tabiiy, tabiiy antropogen yoki sof an tropogen hodisalar umumbashariy muammolar deb qaraladi. Ana shunday umumbashariy muammolarga ba’zi bir misollar keltirish mumkin: ■ Issiqxona samarasi. Ya’ni atmosfera tarkibida issiqxona gazlarining (kar bonat angidridi, metan, azot chala oksidi va shu kabilaming) ko'payishi natijasida yer yuzi isib, iqlim o'zgarib bormoqda. Bu to'g'rida iqlim va uni o'zgarishi bo'limida batafsil ma’lumotlar keltiriladi. Ozon qatlainining siyraklanishi. Ozon qatlami atmosferaning muhim tar- kibiy qismi hisoblanadi, u iqlimga va yer yuzasidagi barcha tirik organismlarni nurlanishdan saqlab turadi. Ozon quyosh nurlari ta’sirida kislorod, azod oksidi va boshqa gazlar ishtirokida hosil bo'ladi. Ozon kuchli ultrabinafsha nurlami yutib qolib, yer yuzidagi tirik organizmlarni himoya qiladi. Ultrabinafsha nur- laming ortishi tirik organizmlarga salbiy ta’sir etadi. Ultrabinafsha nurlar ta’ sirida nurlanish odamlarda terining kuyishiga olib keladi. Bugungi kunda teri raki bilan kasallanish ushbu nurlar ta’sirida kelib chiqayotganligi aniqlangan. Hozirgi davrda xlorftormetanlar (freonlar)dan keng foydalanish tufayli hamda azotli o'g'itlar, aviatsiya gazlari, atom bombalarini portlatishlar at- mosferada yetarli miqdorda ozon to'planishiga imkon bermayapti. Shuning uchun maishiy turmushda sovitkichlarda ishlatiladigan freondan foydala- nishni qisqartirish va yaqin yillarda uni ishlab chiqarishni butunlay to'xtatish ko'zda tutilgan. Chuchuk suv muammosi. Chuchuk suvning biosferadagi roli juda katta. Gidrosferada chuchuk suv miqdori juda oz bo'lib, u 2,8 %ni tashkil etadi. Chuchuk suv zaxirasi asosan qutblardagi muzliklardir. Jamiyatning rivojlanishi bilan aholining chuchuk suvga bo‘lgan talabi ortib bormoqda. Bizning asrimizda chuchuk suvdan foydalanish 7 marta ortgan. Yiliga 3 -3 ,5 km 3 suv sarflanmoqda. XXI asrga borib ushbu ko'rsatkich 1,5—2 marta ortish imkoniga ega. Daryolarning umumiy yillik oqimi yer yuzi bo'yicha 50 ming km3. Ammo bunday foydalanishda chu chuk suv yetishmasligi aniq. Qurg'oqchil mintaqalarda daryolardan to ‘liq foydalanilganda ularning suvi yetmay qolmoqda. 1980-yilIarda bunday holat Afrika, Avstrahya, Italiya, Ispaniya, Meksika davlatlari, Nil, Sirdaryo, Amudaryo va ba’zi bir boshqa daryolarda kuzatila boshlandi. Daryolarning sanoat va maishiy za- harli moddalar bilan ifloslanishi o‘sib bormoqda. Sanoat yiliga 160 km 3 sanoat oqova suvlarini daryolarga tashlaydi. Bu ko'rsatkich daryolarning umumiy suv miqdorining 1 0 %ni, ba’zi rivojlangan mamlakatlarda 30 %ni tashkil etadi. Daryo toza suvlarida yildan yilga har xil erigan moddalar, zaharli kimyoviy moddalar va bakteriyalarning miqdori ortib bormoqda. Pestitsidlardan foydalanish muammosi. Ushbu zaharli moddalar guruhi begona o'tlar, zararkunanda hasharotlar va boshqa hayvonlar, o'simliklarda kasalliklarni keltirib chiqaruvchi mikroorganizmlarga qarshi kurashda foy- dalaniladi. Pestitsidlardan qishloq xo'jaligida, o'rmonchilikda, aviatsiya yor damida sepish keng ko'lamda atrof-muliitni ifloslanishiga ohb keladi. Har yili dunyo bo'yicha hosildorlikni oshirish maqsadida 131 mln tonna mineral o'g'it va qishloq xo'jaligi ekinlari zararkunandalariga qarshi kurashish uchun 1 mln tonna pestitsidlar ishlatiladi. Yaqin yillargacha O'zbekiston hududida agrolandshaftlaming har bir gektariga ishlatiladigan pestitsidlaming o'rtacha miqdori 54 kg atroflda bo'lgan. Bu ko'rsatkich Rossiyada 1 -2 kg ni, AQSH da 2—3 kg ni tashkil etgan. Pestitsidlar atmosferada uzoq masofalarga tarqa lishi, shuningdek suv orqali dala, daryo, ko'llardan o'tib dunyo okeanlarida to'planadi. Eng xafvli joyi shundaki ular ekologik oziq zanjiriga qo'shilib, tuproqdan va suvdan o'simliklarga, undan hayvonlarga va qushlarga nihoyat oziq va suv bilan odam organizmiga o'tadi. Pestitsidlaming tirik tabiatda va odamga ko'rsatayotgan zarari jiddiy, shu bilan birga ular tashqi muhit omil- lariga nisbatan barqaror moddalar hisoblanadi. Tirik tabiatdagi o'simlik va hayvon turlari sonining qisqarishi muammosi. Yer yuzidagi hayotni ta’minlashda o'simlikiar dunyosi, ayniqsa, o'rmonlar- ning ahamiyati beqiyosdir. Hozirgi vaqtda yer yuzi quruqligining 25 %ni o'rm onlar tashkil etadi. Ular shimoliy yarim sharda va tropik mintaqalarda tarqalgan. Biroq hozirgi kunda o'rmonlaming holatini yaxshi deb bo'lmaydi. Chunki, har yili 3 mlrd m 3 hajmda o'rmonlar qirqilmoqda. FAO ma’lumot- lariga ko'ra bu ko'rsatkich yaqin yillar orasida 1,5 martaga oitislii mumkin. Insoniyatni, ayniqsa, tropik va subtropik o'rm onlar muammosi tash- vishga solmoqda. U yerlarda yiliga dunyo miqyosidagi qirqilishi kerak bo'lgan o'rm onlam ing yarmidan ko'pi kesib tashlanmoqda. 160 mln gektar tropik o'rm onlar vayron bo'lgan, atigi yiliga 1 1 mln gektar maydon tik- lanmoqda. Floraning kamayib ketishi «Qizil kitob» yaratilishiga sabab bo'ldi ( 1 -jadval). Yüklə 28,71 Kb. Dostları ilə paylaş:
|