İ N F O R M A T İ K A
____________________________________________________________ 91
Takt tezliyi anlayışı
. İstənilən verilənlər üzərində müxtəlif əməliyyatların
yerinə yetirilməsində kompüterin bir neçə qurğusu iştirak edir. Yerinə yetirilən
əməliyyatlar arasında müəyyən uyğunluq olmalı, qurğular isə bir-biri ilə sinxron
işləməlidirlər. Belə uyğunluğu və sinxronluğu kompüterin daxilində yerləşən
xüsusi qurğu – impuls taktları generatoru həyata keçirir. İmpuls taktları
generatoru bərabər zaman ərzində sinxronlaşdırıcı impuls siqnaları hasil edir.
Sinxron impulslar kompüterin daxilindəki qurğuların vasitəsi ilə yerinə yetirilən
əməliyyatları koordinasiya edir. Hasil edilən impulsların uzunluğunun da eyni
olması (yüksək dərəcədə dəqiqliklə) vacib şərtlərdən biridir.
Sinxronlaşdırıcı impulsun başlanğıcı ilə növbəti impulsun başlanğıcı
arasındakı zaman müddəti
takt
adlanır (şəkilə nəzər sal).
Prosessor tərəfindən yerinə yetirilən istənilən əməliyyat taktın müəyyən
hissəsində baş verir. Bunun ardınca fasilə gəlir ki, bu zamanda heç bir əməliyyat
həyata keçmir. Fasilənin olması prosessor üçün prinsipial faktordur. Bu faktor
fiziki qanunlara söykənir və prosessorun işini idarə edir. Prosessorun proqrama
uyğun olaraq yerinə yetirdiyi əməliyyatlar ardıcıllığı takt daxilində, takt
sərhədlərinə uyğun olaraq t
0
, t
1
, t
2
... zaman momentlərində ani olaraq həyata
keçir. Taktın sərhədləri sayılan sinxroimpulslar sıfırdan fərqli uzunluğa malik
olduqları üçün t
0
, t
1
, t
2
... zaman momentləri takt impulslarının başlanğıcı sayılır.
İmpuls generatorunun vahid zaman müddətində hasil etdiyi taktların tezliyi
hesablama texnikasında
takt tezliyi
adlanır və vacib texniki xarakteristikalardan
biri hesab edilir.
Takt tezliyi verilənlərin emal olunma sürətini müəyyən edən əsas
faktorlardan biridir. İlk istehsal olunan kompüterlər 5-10 Mhers tezlikdə
işləyirdilər. İndiki zamanda fərdi kompüterlərdə istifadə olunan prosessorlar 100
MHers-lərdən 3-4 Hhers takt tezliyində verilənləri emal edirlər. Yaxın gələcəkdə
bu kəmiyyətin 10 Hhersə çatdırılacağı gözlənilir. Nəzəri hesablanmışdır ki,
kəmiyyətin qiyməti 30-40 Hhersdən artıq ola bilməz.
İ N F O R M A T İ K A
____________________________________________________________
92
Həm verilən, həm də proqram ünvanlaşdırılmış yaddaşda saxlanır.
Kompüter əmr deşifratorunun köməyi ilə proqram mətnini veriləndən ayırir. Maşın
əmrlərinin bitkin çoxluğu maşın dilini yaradır. Maşın əmrinin icrası 3 addımdan
ibarətdir:
əmrin seçilməsi;
icrası;
növbəti əmrin ünvanının hesablanması.
Bunun üçün prosessorda 2 registr –
ünvan
və
əmr
registri vardır. Ünvan
registri əmr baytının nömrəsini, əmr registri isə əmrin məzmununu təyin edir.
ELEKTRON HESABLAMA MAŞINLARININ TƏSNİFATI
Elektron hesablama maşınlarının imkanlarını araşdırmaq üçün onları
müəyyən əlamətlərinə görə qruplara ayırırlar. Hesablama maşınlarının təsnifatı
onların məhsuldarlığı və qabarit ölçüləri ilə sıx bağlıdır. Elektron hesablama
maşınları aşağıdakı kimi təsnif edilir:
yüksək məhsuldarlığa malik EHM-lər və sistemlər (super EHM-lər);
böyük EHM-lər (ümumi təyinatlı universal EHM-lər);
kiçik və ya
mini-EHM-lər;
mikroEHM-lər.
Super elektron hesablama maşınları
hesablama maşınlarının yarandığı
dövr ərzində ən güclü hesablama sistemləri sayılır. İndiki zamanda onlara ABŞ-da
istehsal edilən güclü hesablama maşınlarından sayılan “Gray” və “IBM SP2” aid
etmək olar. Məsələn, 16 prosessorlu “Gray-3” modeli yüksək sürətli hesablama
maşını sayılır və o, saniyədə 10 milyarddan çox əməliyyatı yerinə yetirir. Və
yaxud, CS-6400 modelində prosessorların sayı 64-ə çatdırılmışdır. Bu baxımdan
da onlarda saniyə ərzində milyardlarla əməliyyatı həyata keçirmək mümkündür.
2000-ci ildə dünyada ən güclü kompüter ASCI White kompüteri sayılırdı.
Kompüterdə IBM şirkəti tərəfindən istehsal olunan yüksək parametrli 8 192 ədəd
prosessordan istifadə edilmişdi. SuperEHM xüsusi temperatur rejimində işləyirdi
(temperatur rejimini əldə etmək üçün maye azotdan istifadə edilirdi). Belə
kompüterlərin məhsuldarlığını digər kompüterlərin məhsuldarlığı ilə müqayisə
etmək qeyri-mümkündür.
Böyük EHM-lər
(ümumi təyinatlı universal Elektron Hesablama Maşınları)
tarixi baxımdan ilk yaradılan hesablama maşınları sayılır. Onların element bazası
adi elektron lampasından müasir yüksək sürətli inteqrasiyaya malik elmentlərə
kimi inkişaf etmişdir. Böyük EHM-lərin əsas təyinatı mürəkkəb elmi-texniki
hesablamaların yerinə yetirilməsi, riyazi modelləşməyə aid məsələlərin həll
edilməsi, iri həcmli idarəetmə sistemlərinin avtomatlaşdırılmasında yararlı olan
mərkəzi hesablama maşını kimi istifadə edilməsi və s. hesab olunur. Belə
hesablama maşınlarına nümunə son zamanlara kimi ABŞ-da istehsal olunan, 370
ailəsinə məxsus olan IBM firmasının istehsal etdiyi maşınları, həmçinin keçmiş